شماره مقالات670

پس این آیه منحل می شود به دو جملۀ استفهامیۀ توبیخیه اتأمرون مطلب تمام است و اتنسون باز مطلب مستقل است یعنی این دو كار شما هردو ملوم و مذموم است فرداً فرداً كه اگر یكی تنها بود هم ملوم بود یعنی اگر تنسون انفسكم هم نبود فقط تأمرون به قصد ریاست و خودخواهی كه شما دارید كافی است در ذم و لوم .
و حاصل آن كه این گونه امر به برّ از صفات نفس است نه از صفات عقل و صفات نفس مطلقاً رذیله است چنانكه صفات عقل مطلقاً حسنه است . بنابراین تنسون انفسكم نیز از شعب خودخواهی است به عنوان حب الشیئی یعمی و یصم .
پس این آیه حقیقتش امر به خروج از خودخواهی پنهان و آشكار است و چون خودخواهی طبیعی بشر است و حالت اولی و متمركز در دماغ است البته چنان دشوار است خروج از آن كه به نظر محال می آید و جا دارد كه بندگان در جواب این آیه معتذر شوند كه : خدایا در قوۀ ما نیست خروج از خودخواهی و می خواهیم رضای تو را و اطاعت امر تو را اما فوق طاقت ماست . راهی نما كه آسان شود و گویا خدا جواب سوال آن ها در این آیۀ بعد می دهد:
آیه 45 – واستعینوا بالصبر والصّلاة وإنـّها لكبیرة الا علی الخاشعین .
برای خروج از خودخواهی و دخول در حكم عقل مدد بخواهید از دو كار یكی عدمی كه صبر است و دیگر وجودی كه تذلل و خشوع است .
گر چه این تذلل خیلی دشوار است مگر بر كسانی كه طبعاً فرومایه باشند یا به عادت خود را وادار كرده باشند و درواقع اگر هر كسی به پند این آیه عمل كند به نتیجۀ خروج از خودخواهی می رسد به این طور كه برخود واجب بداند مطلق صبر را یعنی در ناكامی ها و مكاره آن قدر شكیب كند با زحمت و این حال را مكرر كند تا آن كه كم كم در درونش ملكۀ صبر پیدا شود و خو كند و خیلی به هم نخورد و وحشت نكند و نیز فروتنی و تذلل و كوچك داشتن خود را مطلقاً از اول به زحمت مواظب باشد بعد متدرجاً خوی او می شود و این دو تدبیرتدریجاً مرض خود خواهی را ریشه كن می كنند.
ما دركتاب ثمرالحیوة در صفحۀ 67 شرحی كه سزاوار است به این دو تدبیر داده ایم به نام فریدۀ تكاملیه و باید دانست كه صبر و صلاة در این آیه به معنی لغوی است كه شامل معنی شرعی هم می شود و صبر وصلاة شرعی یكی از افراد معنای لغوی است .

عباس کیوان قزوینی

تفسیر کیوان جلد یک