شماره مقالات680

پس باید دانست كه توبه یا فعلی از افعال مكلف است یا حالی از احوال او و به هرحال اختیاری است نه اضطراری به دلیل تعلق امربه آن توبوا الی الله و توبوا الی بارئكم و هرفعلی و حالی یك مبدأ باعثی و یك مبدآ فاعلی و یك صورت فعلی و یك غایت منظوره ای لازم دارد.
اما مبدأ باعث : اگر باعث بر توبه خجلت از مردم یا ابتلای به عقوبت گناه یا علم به قبح دنیوی باشد آن توبۀ حقیقی نخواهد بود بلكه یكی از افعال نفس است .
پس توبۀ حقیقی آن است كه باعث بر توبه فقط وجهۀ الهیه و طلوع نور انسانیت و تبدل افعال قلبیه باشد كه اگرهیچ خجلت مردم و رنج عقوبت و شعوربه قبح هم نبود این شخص ناچار از توبه بود و این گونه توبه است كه حكماً قبول است بلكه خود توبه ،عین قبول است . اما توبۀ حاصلۀ از بواعث نفسیه یا یقیناً غیر مقبول است مثل توبۀ بعد از حكم به اجرای حد ویا مختلف فیه است مثل توبه قبل از حكم به اجرای حد و بر اغلب مردم از فقیه و عامی این نكته كه دقت ملاحظۀ در باعث باشد مخفی است و بنابراین اغلب توبه های صادرۀ ازگنه كاران توبۀ حقیقی نیست. و حاصل آن كه توبۀ حقیقی كار دل است یا صفت دل است و توبۀ غیر حقیقی كار نفس است یا صفت و حالت نفس است وكلیةً كار و حال نفس مذموم است هر چه باشد و كار و حال قلب ممدوح است هرچه باشد و باعث در این آیه تلقی كلمات رب است یعنی توبۀ آدم فعل نفس نبود و از جانب خدا بود . كلمات رب هم باعث توبۀ او شد .
و اما علت فاعله : پس معلوم شد كه باید فاعل توبه قلب باشد نه نفس تا چه رسد به اغلب توبه ها كه فاعل آن ها فقط لسان است با قوۀ خیال و وهم است كه هنوز به مقام نفس هم نرسیده و درجۀ اعلی از توبۀ حقیقی آ ن است كه فاعل توبه خود حق تعالی باشد در مظهربشری وجود گنه كار . چنان كه جملۀ انه هو التواب در آخر این آیه اشاره به آن است كه توبۀ آدم هم علت باعثه اش خدا بود و هم علت فاعله اش خدا و عرصۀ وجود آدم فقط میدان جولان و نمایش فاعلیت خدا بود و البته نسبت فعل به فاعل حقیقی اولی است ازنسبت فعل به محل وقوع فعل یا به آلت فعل.
مثلا كسی كه نظر می كند به چیزی اگر بگوید من دیدم اولیٰ است از آن كه بگوید چشمم دید. حالا توبۀ آدم اگر نسبت به آدم داده شود از قبیل چشمم دید خواهد بود و اگر نسبت به خدا داده شود ازقبیل من دیدم خواهد بود و جملۀ انه هوالتواب دلیل جملۀ‌ فتاب است یعنی در عین آن كه آدم توبه كرد تواب حقیقی خدای رحیم است وبس . پس خدا توبه بر او داد.

سوره بقره – تفسير كيوان – جلد 1

عباس کیوان قزوینی