شماره مقاله568

فريده پنجاهم

بدان كه كفیر یا به معنى باور نكردن است و یا به معنى باور كردنِ نسبتِ سلبیه یعنى باور كردنِ بطلان و حق نبودنِ چیزى كه موضوعِ آن را موجود داند و صفتِ حقیتِ آن را معدوم یعنى منكرِ وصفِ عنوانىِ یك شیئى موجودى باشد نه آنكه منكرِ وجودِ شیئى باشد مگر آنكه آن شئى مفهوم باشد مثلِ وجوبِ ذاتى و رسالت و ولایت.

پس منكرِ وجوبِ ذاتى و مطلقِ رسالت و مطلقِ ولایت را مى‏گویند كافر است .امّا همان منكر را نسبت به شخص یك پیغمبر یا ولىّ نمى‏گویند كافرِ به این شخص است امّا اگر مقرِّ به اصلِ رسالت یا ولایت باشد و منكرِ رسول بودنِ یا ولىّ بودنِ یك شخصى باشد مى‏گویند او كافرِ به این شخص است یعنى وصفِ عنوانىِ او را باطل مى‏داند و منفىّ مى‏داند در محلِّ او نه مطلقاً خواه نسبت به اطلاق و به آن مفهوم ساكت باشد و خواه آن مفهوم را در محلِّ دیگر ثابت و به حقّ بداند .

پس كُفر دو قسم است كُفرِ به مفهومِ مطلق و كفرِ به وصفِ عنوانىِ شیئى موجودِ معین .

و ایمان  از اصل احتمالِ دو معنى ندارد بلكه فقط به معنىِ باور كردنِ نسبتِ ایجابیه است امّا آن نسبتِ ایجابیه یا وجودِ مفهوم مطلقى است در خارج در ضمنِ مصداقٍ مّا یعنى یك فردى خواه آن فرد معین باشد در نظرِ آن مؤمن و خواه غیرِ معین و یا آن نسبتِ ایجابیه وجوبِ یك وصفِ عنوانى باشد براىِ شخصِ معین .

پس اوّل را ایمان به مفهوم گویند و مفید و پذیرفته نیست تا وقتى كه معین شده داخلِ قسمِ دوّم گردد و دوّم را ایمانِ به شخص گویند و مفید و پذیرفته همان است و بس، امّا این مطلب در وجوبِ ذاتى ممكن نیست ،پس ایمان به وجوبِ ذاتى كافى و مفید است زیرا تعیینِ شخصِ واجب بالذّات چونكه نه محسوس است و نه معقول ممكن نیست مگر به عنوانِ معرفتِ غیرى و تعیینِ اجمالى كه یك قسم از معرفت و تعیین است ،و آن آن است كه نفىِ یقینى كند مفهومِ وجوبِ ذاتى را از هر شیئى معینِ شخصى چه محسوس و چه معقول و مدّعىِ علمِ اجمالىِّ یقینى شود كه چیزى وراءِ همه مدركاتِ حسّیه و عقلیه بشر هست و او مصداق این مفهوم وجوبِ ذاتى است و او عاجز كننده همه مَدارِك است پس همه مأیوسند از ادراكِ او .

فَكُلُّما اَدْرَكَه مُدرِكُ لَیسَ بواجبٍ ِلاَنّ مُدرَكِیتَه شاهدُ سنخیتّهِ لِلمِدرِك و المُدرِكَ ممكِنٌ فهوَ ایضاً ممكِنٌ وَ لكِن هنا سِوَى‏المُدرَكاتِ شیئى نَعجزُ عَن ادراكِه و لانَعجزُ اِلّا مِن قِبلَهِ لا مِن قِبَلِنا فلانُعَبِّرُ عَنه اِلّا بِالشّیئیةِ المطلَقِة لاَلمُعَینَةِ فهوَ لیسَ كشَیئىٍ مِنَ‏الاشیآءِ و هوَالواجِبُ بالذّاتِ والعَجزُ عَن اِدراكِه تفصیلاً هو اِدراكه اِجمالاً و هو كافٍ مفیدُ و هذا مَعنى قولِه تعالى لیسَ كمثلِه شئى وَ هذا مَعنى ما فِى‏الْخَبَرِ مِن اَنّه تعالى شَئى لاكَالاَشیآء ِلاَنّ كُلّاً مِنَ‏الاشیآءِ شیئ مَعَینٌ فىِ‏الخارِجِ بِحسبِ اِدارك مُدرِكٍ ما   و لایمكِنُ تَعیینُه تعالى بِشئی مِنَ‏الاِدراكاتِ لكِنّه تعالى فى‏نَفسِه مُعَینٌ بتَعَینٍ غیرِالتَعّیناتِ المُدرَكِة وَ هذَا التَّعین الغیرُ المُدرَكِ وَحَدتُه الحَقّه تعالى   و عِلمُنا الاِجمالِّىُ بتَعینِه الغیرِ المدرَك   تَوحیدُنا اِیاهُ تعالى وَ ما طالبَنَا الاَنبیآءُ مِن عِنده تعالى اِلّا بِهذَا التَّوحیدِ لا بِاالتَّوحیدِالْمَتوهَمِّ عِنَدالمُتَوَهِّمینَ فَذَهبُوا فیه اِلى‏ شِمالٍ وَ یمینٍ وَ ما نَریهُم اِلّا عَنِ‏الحقِّ مُعرِضینَ وَ فِى‏الحق مُجادلینَ فَجادلُوا ثُمَّ ما رَجَعُواِ الّا بِخُفّى حَنَینٍ‏

و هذا مَعنى‏كَونِ هُو اِسماً اَعظَم فاِنَّ هو اِنْ كانَ مشیرا اِلى‏ مُعینٍ بالتَّعینُ المُدرَك فَهُوَ لَیس بِالاِسمِ الاَعظَمِ و كُلُّ اِسمٍ مِنْ اَسمائه‏ تعالى لِكَونِه مُشتَمِلاً عَلَى‏الوَصْفِ العِنوانىِ‏المُدرَك لَیسَ بِالاَعظمِ حَتّى‏ (اللّه) لِدلالِة عَلى‏ وَصْفِ الاِستجماعِ و هو مُدرَك عَقْلاً   فالحَقُّ مَع‏القائِلینَ باَعْظَمِیةِ (هو) لابِاَعظَمَیةِ (اللّه) ِلاَنَّ شَرطَ الاِسم الاَعْظَمِ كَونه فُوقَ‏الاِدَراكِ و كلُّ اسمٍ مُشتَمِل عَلَى‏الْوَصْفِ العِنوانىِّ لَیسَ فوقَ‏الاِدراكِ وَ لَیسَ فى (هو) وَصفٌ عِنوانِىٌّ بوجهٍ مِنَ‏الوُجُوهِ حَتّى‏ یكونَ مُدرَك وَ اِنْ قَصَدَ الدّاعىُ وَ الذّاكِرُ بِهُو وَصْفاً عِنْوانِیاً فَقَدْ اَخرَجَ هُوَ عَن الاَعظَمِیةِ   وَ كَذا اِنْ قَصدَ اَلدّاعىُ والذّاكِر و باللّه المُعجِزَ الاِدْراكاتِ عَنْ اِدْراكِهِ فَقَدَاً دخَلَ (اللّهَ) ایضاً فِى‏الاَعْظَمِیةِ فَاْلاَعْظَمْ ما كانَ اَجَلَّ عَنْ اِدْراكِ البَشَر مطلقاًمِنْ غَیرِ اَنْ یكُونَ القُصُورُ مِن جانِبِ الاِدْراكِ بَلِ المانِعَیةُ مِنْ طَرَفِ‏المُدرَكِ .

وَ هذا مَعْنى‏ قَولِ عَلِىٍ (ع) فى دُعاءِالصَبَّاحِ   یا مَنْ دَلَّ عَلى‏ ذاتِه‏ بِذاتِه‏ اَىْ لایمكِنُ تَعیینُ ذاتِه باِدراكِ البَشَرِ لكنه مُعَینٌ بِنفسِه وَ فى‏ ذاتِه‏ فَاِنَّ مَعنىَ الدَّلالَةِ عَلى‏ شَیئٍ تَعیینُ ذاتِهِ وَ تَعیینُ ذاتِه تعالى لَلبَشَرِ لكنه مُعَینُ الذّاتِ فى نَفسِه یعنى لَیسَ بموهومٍ مَحضٍ فانّه[1] مَعنَى‏التَّعطیلِ باصطلاحِ علمِ الكَلامِ وَ لایمكنُنا اِدراكُ تَعینِه بِوَجهٍ فاِنَّ اِدْراكَه تعالى تَشْبیهُه باصطلاحِ عِلمِ الكلامِ فمَعنى دَلَّ عَلى‏ ذاتِه بذاته اَنَّه لاتَشبیهَ و لاتَعطیلَ و هذا معنى تَنَزَّهَ عَنْ مَجانَستَه مَخْلوُقاتِه وَ جَلَّ عَنْ مَلائَمَةِ كَیفِیاتِه‏

و هذا معنى قَرُبَ مِنْ خَواطِرِ الظُّنوُنِ وَ بَعْدَ عَنْ مُلاحِظَةِ العیون فَاِنَّ اَحَدَ مَعانِى الظَنِّ العِلمُ الاِجْمالىُّ فَالْمَعلُومُ بِالاِجْمالِ مَظنونٌ و المَعلومُ بِالتّفصیلِ مُتَیقَّنٌ و هوَالمُرادُ بمُلاحَظَةِالعُیون‏

و ما قیل اَنَّ عِلمَ‏النَّفسِ كَلاَه ظَنٌّ مَعناهُ اَنَّ النّفسَ بَرزَخٌ بَینَ‏العَقْل و الادراكِ الحِسّىِ فلاَسْرَحَ لالنّفسِ اِلَى‏العِلم التَّفصیلىِّ بِالمَحسُوساتِ اِلّا بتوسُّطِ القُوىَ‏الجِسمیة فعِلمُها بِما فَوقَها و بِما دُونَها لَیسَ اِلّا بِالاِجمالِ وَ هُوَ مَعنَى الظَّنِّ فَلانَصیبَ لِلنَّفسِ مِنَ‏الیقینِ فى شى‏ءِ وَ لِذا وَرَدَ فى‏الاَخبارِ اَنَ‏الیقینَ اَقَلّ شى‏ءٍ قُسِمَّ بین‏البَشَرِ لانّه لیسَ اِلّا نَصیبَ العاقِل فَكُلُّ عاقِلٍ مُوقِنُ و كلّ مُوقنٍ عاقلٌ و ما اَقلّ الیقینَ و العَقلَ و   غُیر قولُه تعالى وَ ما یعقِلها اِلّا العالِمونَ بِاَنَّهُ ما یتَقینُ بها اِلَّالعاقِلونَ المُرتَقُونَ عَنْ حُدوُدِالنّفسِ و جِنسُ‏البَشَر واقِفٌ فى حُدودالنَّفسِ اِلّا مَنْ تَخَصَّصَ مِنهُم وَ انفَصْلَ مِنْ جِنْسِهِم وَ تَرَكَ ما طَلَبُوهُ وَ طَلَبَ ما تَرَكُوه وَ ماتَ عَمّا بِه یحَیونَ وَ حَیىِ بِما بِه یمُوتُون فَاثَّرَ مَوتَهُم لِنَفسِه عَلى‏ حَیوتِهِم   وَ هذامَعنى‏ ما وَرَدَ فِى‏الدُّعاءِ   اَللّهُمَ اجعَلْ مَحیانا مَحیا محمّدٍ وَ الِه و مَماتَنا مَماتَ محمّدٍ وَ آلِه وَ المُرادُ بِمُحمّدِ وَ آلِه كُلُّ الاَنبیآءِ و كُلُّ مَن تَخَصَّصَ مِنْ جِنْسِ‏البَشَریة فَهذَالدُّعاءَ یلیقُ لِكلِّ مُتَدین فى دینِهِ وَ لِكُلِّ عاقِلٍ فى عَقلِهِ و لیعلم   اَنَّ العِلْمَ‏الاِجمالىّ بِاللّهِ تعالى فى حُكمِ‏التَّفصیلىِّ وَ هذا مَعنى قول اَبى‏بكرِ تصدیقِ (اَلعَجزُ عَن دَركِه اِدراكُه) فكُلُّ علمٍ اجمالىِّ مَذمومُ و غیرُ كافٍ و لاینبَغىُ اَنْ یقْنَع بهِ اَحَدُ و هُوَالظَنُّ المَذمُومُ اِتِّباعُه اِلّا باللّهِ تعالى فاِنّه یقینٌ باللّهِ وَ حقُّ معرفتِه تعالى فَاحَدُ مَعانى قولِ محمّد (ص) ما عَرَفناك حَقُّ معرفتِكَ اَنَّ مَعرفتَناالاِجمالِیةَ فى حقِّكَ مَعرفةٌ تَفصیلیةٌ باَن تَكُونَ یا مِوصُولةٌ مُبتَداءً و حَقُّ بالضَمِّ خَبرُه وَ عایدُالصِّلَةِ مُقَدّرٌ اَى ما عَرَفناكَ بِه   او تكون و مصدریة اى مَعرفتُنا اِیاكَ بِالوَجهِ و بالاجمالِ حَقُّ مَعرفَتِكَ یعَدمِ امكانِ‏العلمِ بكُنهِكَ وَ لَیسَ هذا فى حقِّ غیرِك حَقَ‏المَعرفةِ بَل ظنٌّ لایقَنِعُ بِه .

میوه زندگانی

اثرعباس کیوان قزوینی

[1] . محالٌ