شماره مقاله770

در این عالم نه بهشت خالص موجود است و نه دوزخ محض بلكه عنوان بهشت و دوزخ بالاضافه و بالنسبه است علاوه بر این بهشت و دوزخ اختیارى از براى بشر هست به وسیله فكر (فكر انسان هم از امتیازات خاصّه اوست) به این معنى كه مى‏تواند به قوّه فكریه خود را منصرف كند از احساس بدى‏ها بلكه به درجه‏اى مى‏رسد كه بدى‏ها را لازم ‏الوجود مى‏داند و نیز مى‏تواند به فرو بردنِ‏فكر در بدى‏ها هماره خود را در دوزخ داشته‏ باشد.

پس نه چنان است كه مطلق بدى‏ها دوزخ است براى انسان بلكه بد دیدن دوزخ است و این بد دیدن ممكن‏ الارتفاع است به سبب اعمال قوّه فكریه به دستور صحیح، كه اگر شخص بخواهد ممكن است كه در همین گرفتارى‏ها و تهاجمِ‏ ناگوارى‏ها خود را خوش و خرّم بدارد نه از باب آنكه ناقص‏الحسّ باشد و مزایاى مكمونه آن واردات را حسّ‏نكند، بلكه از باب آنكه وسعت درون او بیش از آن واردات است و ابداً واردات لطمه و فشار بر خیالِ‏ او نمى‏آورند ،یعنى ممكن است انسان به قوّه فكریه این وسعتِ‏ قلب را پیدا كند كه واردات هر چه بیش از آن نباشد در زوایاى دل او گم و ناپیدا شوند و اگر شخص بخواهد به سبب نبودن واردات خوش باشد هرگز نخواهد شد زیرا این عالم خانه واردات است خصوص براى هوشمندان كه احساس بیشتر دارند.

اگر وارداتى در این عالم نبود این عالم فنا مى‏یافت و از گردش مى‏افتاد،چنانكه هر كارخانه‏اى كه به كار و گردش باشد از آن تولید سفل‏ها[1] و سموم و كثافات مى‏شود هر چه كار بیشتر باشد بیشتر است،مانند بدنِ‏انسان كه سمومش بیش از حیوان است.

کتاب اختلافیه

عباس کیوان قزوینی