شماره مقاله 282

294 .اى چرخ همه خسيس را چيز دهى

گرمابه و آسياب و كاريز(دهليز)دهى

آزاده به نان شب گروكان بنهد

شايد كه بر اين چنين فلك تيز دهى

خسيس عربى است اما در ترك و فارس آنقدر شهرت يافته كه مشتبه به آنها شده كه آنها ديگر لفظى از خود بجاى آن نمى‏ گويند و نمى‏ دانند و هميشه استعمالش در لازم معناى لغويست كه به معنى پست فرومايه است و لازمه ‏اش بخل و لئامت و منع خير افتاده و بى همتى و بى‏ عاطفتى يعنى اى چرخ بلندى كه دست كسى به تو نمى ‏رسد چنان دون‏ پرور هنر كشى و بيخرد خواه خردكاهى و دل صاحب‏دلان را خون كرده ‏اى كه اگر خردمندان دسترس به تو داشتند چرخت را چنبر كرده بودند ،به ناكسان بيش از اندازه مى‏ دهى و آزادگان بايد چيزى به گرو بدهند تا نان يك شبه به دست آرند و براى فردا شب نه نان دارند نه گروكان ،اينجا خطاب به چرخ تمام شد ،پس گويا كسى مى‏پرسد كه با چنين چرخ چه بايد كرد جواب مى‏ دهد: شايد كه يعنى سزاوار است كه به بام اين چرخ برائى و چنان مهره‏اى به طاس اندازى كه بانگش گوش فلك را كر سازد.

پس سياق مصرع چهارم غير سياق آن سه مصرع است كه آنها خطابند به چرخ و اين خطاب به مردم است اما چه مردم كه خاكشان مرده و خونشان افسرده و آب دهنشان خشكيده و بادشان در رفته است بادى ندارند تا در ستيز با چرخ بتيزند و مفرّى ندارند تا بگريزند.

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام