شماره مقاله345

219 . چون نيست مقام ما در اين دير مقيم

پس بى مى و معشوق خطائيست عظيم

بى‏ ساقى و معشوق عذابيست اليم

تا كى ز قديم و محدث اى مرد سليم

چون من رفتم جهان چه محدث چه قديم

مقام در اينجا مصدر است و به ضم ميم است نه اسم مكان و مقيم پاينده است نه برپا دارنده، در هر قرنى از 14 قرن اسلامى يك مسئله‏ اى از مطالب حكمت يونانى كه نقل به عربى شده در ممالك اسلاميه پهن بود و علماء اسلام هيچ خوش نداشته اشكال ‏ها مى‏ تراشيدند عنوان عمومى مى‏ يافت و در اطرافش نقض و ابرام ‏ها مى ‏شد و دو دسته مى ‏شدند با اِكفارِ يكديگر.

اول اثبات صانع مطرح بود و منكرين را زنادقه و ملاحده ناميدند و دهرى و طبيعى هم.

دوم مخلوقيت افعال عباد بود كه مخلوق خود عباد است يا مخلوق خدا است و خيلى شديد شد و مسلمان‏ها دو دسته پر عناد شدند جبرى (اشاعره) و تفويضى (معتزله) و ائمه شيعه در باطن به ضدّ هر دو بودند بنام عدل و امر بين ‏الامرين مى ‏فرمودند كه تا كنون كسى نتوانسته اِحرازِ مفهوم بين ‏الامرين را كند و قرب دو صد كتاب در اين باب نوشته شده و هيچ از ابهامش نكاسته بلكه افزوده و اكنون هم فضلاء را امتحان مى‏ كنند به بيان بين ‏الامرين و عرفاء هم مجالى يافته تحقيقات دور از باور شروع و اذهان ساده را متوجه به خود نمودند و اين ناچيز هم كه در عرفان متخصّصم در آخر عرفان ‏نامه بيانى كرده ‏ام غير بيان ديگران. سوم آنكه قرآن مخلوق است يا قديم.

چهارم كلام نفسى مقابل كلام لفظى كه از فروع مسئله قرآن كلام ‏الله بودن بود.

پنجم آنكه ايمان قابل زياده و نقصان است و يا مفهوم بسيط است ، و در عصر خيّام مسئله ششم بود كه آيا عالم اجسام كه به حدوث ذاتى يقيناً حادث است آيا به حدوث زمانى هم حادث است يعنى زمانى بوده كه هيچ جسمى نبوده و يا قديم است يعنى با زمان توام است و اين سخن منوط به تقدّم زمين است بر آسمان و تأخرش از آن ،چونكه زمان حركت فلك است و يا مقدار حركت فلك و در قرآن زمين را پيش از آسمان فرموده در آيه 27 بقره‏ خلق لكم ما فى ‏الارض جميعاً ثم استوى‏ الى ‏السّماء و اين ناچيز در جلد اول تفسير صفحه 171 تقدم ارض بمافيها را بر سماء نوشته و احتمال ديگرى هم داده و حالا از اين شش مطلب چيزى در دهن ‏ها نيست و حرف‏هاى ديگرى است هر مطلب علمى يك نوبتى دارد و تا يك اندازه عمرى دارد مى ‏آيد و مى ‏رود و نمى ‏پايد و همين دليل لازم نبودن آنها است براى جان بشر فقط حرف و مشغوليّة و تلف كردن عمر است چونكه بشر ملتفت جان خود نيست لذا از جهت جان بيكار است و هر وقتى به يك چيز بيهوده‏ اى گرفتار تكاپوى فكرى مى‏ كند بى ‏نتيجه مفيده و بر هم مى ‏زنند به خيالات بعيده و اگر ملتفت بود چنان مى ‏آشفت كه هيچ نتوانست گفت .حالا بقاء روح افتاده به دهن ‏ها اگر روح باقى است پس واى به حال همه ماها كه همه هماره به فكر تنيم و جز تن را مهم نمى ‏دانيم.

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام