شماره مقاله363

40 . دارنده چو تركيب (1) طبايع آراست(2)

از بهر چه او فكندش اندر كم و كاست(3)

گر نيك آمد شكستن از بهر چه بود

ور نيك نيامد اين صور عيب كه راست

اين استعجابى است در افعال طبيعت كه مبتنى بر كون و فساد است مانند بداء در راى است كه كاشف از جهل است.

(1) كسر و انكسار مواد فاعله با مواد قابله تركيب است.

(2) و گرفتن صور نوعيه به خود در اثر تركيب آراستن است.

(3) و بعد رو به انحلال و فساد رفتن افتادن در كم و كاست است و مورد تعجب است كه اگر غرض از تركيب همين صور نوعيه بود پس چرا دارد مى ‏بازد صور را و دور مى ‏اندازد اين چه پشيمانيست كه عيب است براى آراينده.

و جواب آنست كه انحلال تراكيب نه از پشيمانى است بلكه خود اين تغييرها و تفنّنها از اوّل مقصود طبيعت بوده براى نتيجه‏ اى كه معلوم ما نخواهد شد ،عقدش براى حلّ است و حلّش براى عقد دوم تا آخر كه ندارد و خيال ما تنگ‏تر از تصوّر اول و آخر اين تطوّرات است و خرد ما عاجز است از فهم نتيجه آنها.

و بايد دانست كه دانستن هرچه كه از دانشش عاجزيم براى ما مهم و مفيد نيست اگر بود خدا ما را عاجز از آن نمى‏نمود بلكه فهمش مضرّ است پس غصه نفهميدن را نبايد خورد بلكه به فكر فهم ‏هاى ممكن بايد افتاد كه از امكانش مفيد بودنش دانسته مى ‏شود ،ولينعمت ما هرچه ضرور ما بوده در سفره نعمت ما نهاده بايد همانها را خورد به پاكى و دو شكر هم نمود يكى براى عطاء آنها و يكى براى منع از غير آنها ،والّا هم عمر پر بهاء تلف شده به هيچ و هم لذّت از عطاء حاضر نبرده‏ايم و به دست خود گلوى خود را فشرده‏ايم و به اوقات تلخى شهد نعم را تلخ و خود را تلخكام نموده‏ ايم و هم ناشكر و ناسپاس و كافر نعمت به قلم رفته‏ ايم و هم نفهميده و ناكام از دنيا رفته ‏ايم ،زيرا هزار بار ازين لجاج‏ها و احتجاج‏ها بكنيم دري كه خدا بسته بر ما گشوده نخواهدشد لافاتِحَ لِما اَغلَقتَ گذراندن عمر در فكرهاى محال نحوى از جنون است .

دارنده به معنى ماسك اقتباس از آيه اِن ّ‏اللّهَ يُمسِك‏ السموات است و اشاره به آنست كه اين تصريفات متنوعه متواليه در مادّه واحده طبيعة كليه لازم دارد يك حافظ غيبى شخصى مطلقى را كه قابل همه صور نوعيه باشد و وحدت خودش را (وحدت اطلاقى) كه پيش ازين كثرات و انقلابات داشته بتواند در ميان اين همه كثرات متضادّه متتاليه حفظ كند و نبازد و آخر هم بدون آنكه آلايشى به خود گرفته باشد بتواند خود را رشته ‏وار از مهره‏ هاى نيرنگ‏ ها بيرون كشد و مانند روز اول مطلق و پاك و آزاد نمودار شود كه گويا هيچ رنگ و قيدى نديده و بكر بوده و هست.

حفظُ الاطلاقِ فى ‏القيودِ والوحدةِ فى ‏الكثرات لازمه دارندگى و تماسك است (الأنَ كماكان) يك معنى توحيد آنست كه خداىِ در كثرات همان خداىِ پيش از كثرات و بعد از فناءِ كثرات است هيچ فرقى نكرده و نخواهد كرد.

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام