شماره مقاله427

5 . ساقى به حيوة چون كسى رهبر نيست

ور نيز بود به از مى و ساغر نيست

مى همدم ما است زانكه چون گرمى دل

در آب حيات و چشمه كوثر نيست

چونِ اول حرف شرط است و جزائش مى همدم ما است.

و چون دوم اسم است به معنى مثل و مانند.

و زانكه دليل ملازمه اين شرط و جزائست.

و آب حيات مال دنيا و كوثر مال آخرت است پس اين دو كنايه از دنيا و آخرتند يعنى در هر دو عالم به خوبى گرم شدن دل كه خاصيت مى است نيست.پس من همدمى مَى را از دست نمى‏ دهم شايد حيوة ابدى پيدا كنم چونكه كسى سبب و مايه حيوة را نمى‏ داند چيست ، من به مظنّه مَى را سبب مى ‏دانم براى آنكه دل را گرم مى ‏كند و در چيز ديگر چنين دلگرمى سراغ ندارم.

اين ناچيز مكرّر گفته كه ادلّه ‏اى كه خيّام و شاعر ديگر در مدح مى آورده ‏اند همه خطابه‏ هاى بى ‏برهان و تصنّع و عبارت پردازيست كه در غير شعر هيچ جريان ندارد و پيدا است كه مى تعفين عصاره انگور است و تلخِ مكيّفِ پر ضررِ جسمى و عقلى است و لذّتش وقتِ خوردن كه هيچ نيست و بعد هم تا چند ساعت مانعِ احساساتِ ظاهره و باطنه و مقتضىِ عربده و كار و گفتارِ زشت ناهنجار است و نفعش به بدن كمتر از ضررش است به بدن تا چه رسد به ضررهاى معنوى كه شرف را براى هميشه مى ‏برد (شرابخوار ننگين ابديست نزد خدا و خلق) و خرد و هوش را هم موقّتاً مى ‏برد و پس از هشيارى هم سستى مخمورى را دارد كه برابر بيماريست و هم شرم از آنها كه عربده مستى او را ديده و بانگ‏ هاى غول ‏وارِ او را شنيده ‏اند و هم غمِ تعطيل كارها و لوازمِ يوميه ‏اش و هم تهيّه مَى براى ساعت ديگرش كه به حكم عادت ناچار است و تقريباً همه عمرش بايد صرف مَى و لوازم وى شود پس يك سرمايه مفت هنگفتى بايد داشته باشد و با رنجى دور از باور بايد زندگى كند و به لذّت موهوم بيخيالى قانع شود و هزاران تالىِ فاسد را عهده‏ دار گردد و سامان كار و اعتباراتش از هم بپاشد و لذت دو ساعت مستى توليد ذلّت و رنج 22 ساعت ديگر را بكند ،و جز به تصنّع شاعرانه نتواند مدح مى و مستى را به كرسى نشاند و بايد سرگردانى و ويلانىِ هميشگى را به خود هموار كند. فقط پادشاه كه خزانه ملّت را ضبط نموده مى‏ تواند مَىِ بى‏ غش و بى ‏تالىِ فاسد بنوشد آن هم آنقدر درد بى ‏درمان و غم بى ‏پايان از راه ديگر دارد كه خوشىِ مَى و مستى را نمى ‏فهمد.

پس فلسفه مدح مى و مستى را كه از قديم به دهن ‏ها افتاده نمى ‏توان دانست كه چه بوده مگر دو احتمال : يكى آنكه طبع شعر مقتضى ايجاد معدوم و اِعدامِ موجود است كه براى يك چيزِ بَدِ پستى آنقدر خوبى ‏ها از گوشه و كنار پيدا كرده بگويد كه شنونده را نقداً عاشق آن سازد و به جويايى آن وادارد مانند جادو و براى يك چيز خوب آنقدر بدى ‏ها بتراشد و به گوش شنونده ‏ها كشد كه از آن نفرت نمايند ،و اين هنرى باشد براى آن شاعر كه در برابر اين هنر دخل‏ها يابد و رشته ‏ها تابد به هيچ، چنانكه در قديم هر شاعرى را به اين دو كار ضدّ كه هر دو حق ‏كشى و دروغ‏ پروريست مى ‏آزمودند اگر نيكو از عهده بر مى ‏آمد او را شاعر مى ‏ناميدند و نيكوتر را اشعر.

سابقاً (صفحه 53)گفتم كه عرب شش نام به شاعر گذارده نسبت به درجاتش.

لبيد در بچه‏ گى دعوى شاعرى نمود عمويش برگ گياهى را برداشته گفت اين را هجو كن بد بگو لبيد فوراً گفت هذه‏ البقلة التفلة التربة لاتفيد يسيراً و تضر كثيراً تا دو سطر عبارت كه در جلد دوم ناسخ ‏التواريخ هست.پس همه قبيله‏ اش (كه همراه بودند و بدركار نعمان براى شكايت از ربيع‏ بن زياد نديم نعمان مى ‏رفتند و حيران بودند كه به چه زبانى گويند كه اثر بخشد) پسنديده فرياد زدند (شاعرٌ والله) و قرار دادند كه در حضور نعمان فقط لبيد سخن گويد و گفت و كار انجام گرفت و اشعر بودن لبيد از بچه‏ گى مسلّم عرب شد و بنى مخزوم كه قبيله ‏اش بودند فخرها نمودند ،نزد نعمان وقتى رسيدند كه نعمان با ربيع هم غذاء بود و هر دو دست به يك كاسه مى ‏بردند لبيد پا را چپ و راست گذارده كج ايستاد راست گفت با حركت دست بطرز رجز يا رُبَّ هَيجاء هى خير مِن دعةٍ – مهلاً اَبَيتَ ‏اللَّعَن لا تاكل مَعَه – اِنّ اِستَه من برصٍ

مُلَمّعَةٌ يُدخِل فيها كلَّ يوم اِصبَعَه – كانّما يطلبُ شيئاً ضَيّعَه ،نعمان فوراً دست از غذا كشيد و ربيع را به زجر تمام بيرون كرد ،هرچه ربيع قسم خورد كه دروغ است من برص ندارم و مادر لبيد زن من است و اين به دشمنى با شوهر مادر اين حرف را زد ، نعمان گفت دلم از تو چركين شد هر وقت تو را به بينم ياد اين شعر لبيد را مى ‏كنم و دلم بهم مى ‏خورد كه با تو هم كاسه بودم و آن انگشتت را كه به دُبُرِ مبروصت داخل نموده مى ‏چرخانى داخل كاسه من مى ‏نمودى متهوّء  مى ‏شوم بايد تو را نبينم تا از يادم برود با آنكه نخواهد رفت.

لبيد آنقدر زنده بود كه درك فيض اسلام را نموده مُخْضَرمىّ [1] ناميده‏ شد و ترك شعر گفتن نمود و هماره قرآن مى ‏خواند تا مرد.

اين ناچيز در مقدمه جلد دوم تفسير صفحه م نوشته ‏ام احوال لبيد و اعشى را راجع به قرآن.

پس در آغاز پيدايش مى كه نسبت به ستايش و نكوهش در بوته اجمال بود شعراء هنرآزمائى در مدحش نمودند و الحان راست و مخالف سرودند مانند ياقوتيّة سيّالة و نقطةٌ جوّاله و جذوةٌ شعّالةٌ هابطةٌ شوّالةٌ رابطةُ الجلالة دافعةُ الملالة بسيطٌ نشيطٌ وسيطٌ عبيطٌ و بتدريج يك زمينه پر دامنه ‏اى شد براى سخن كه آنچه گفتند به خود گنجانيد و خيّام هم براى رهانيدن خودش از خطر شهرت و رياست، شگرف سخنانى كه كسى نگفته بود در اطرافش گفت.اين ناچيز در شرح سابق فصل دهم در مدح مى قرار داده ‏ام.

احتمال دوم آنكه از آغاز مى كه گويند عهد جمشيد بود نوشيدن مى منحصر به خانواده سلطنت و وزارت و ثروتمندان با شوكت بود كه شعراء نظر به آنها دارند براى اخذ مال و تهيّه جلال و همه كارهاى ممدوحين را تا توانند مى ‏ستايند و اعجاز خود را در سخن ‏سازى مى ‏نمايند بويژه كارهاى مخصوص آنها را. سيّما كه پيمبران آن را حرام كردند و به حكم المرءُ حريصٌ على‏ ما مُنِعَ منه وَلَع مى نوشان بيشتر شد گر چه همه به پنهانى باشد چنانكه در كتاب دوره كيوان گفته‏ ام كه حاكمان با آنكه خود نوش و ساز و نواز به پنهانى دارند باز مى‏ نوشان را مى ‏گيرند و آزار و جريمه مى ‏كنند به اقتضاء نظم جامعه و در ذمّ مى و مستى همين بس كه مخالف و مخلّ نظم جامعه است و سياست مقتضى منع آنست.

پس نه با زندگى انفرادى و انزواء سازگار است زيرا اسراف و رسوائى است و نه با زندگى اجتماعى زيرا مخلّ نظم و آسايش افراد است .و نيز ساختن مى اتلاف بهترين ميوه سفره طبيعت است كه انگور و خرما و جو و عسل و غيرها باشد و عرصه معاش را بر فقراء ملت تنگ كردن است و راه ستم‏ها را به روى ستمگران گشودن زيرا حاكمان غالباً در حال مستى اجراء سياسات مى ‏نمايند و به بدبختى محكومين مى ‏انجامد.

و مى ‏شود كه چونِ دوم هم مخفّفِ چونكه و تأكيد زانكه باشد و براى وزن شعر زياد شده باشد.

معنى مصرع دوم ظاهرش آنست كه راهى به حيات جاودانى بهتر از مى و ساغر نيست امّا مى ‏شود استثناء از كسى باشد به طور استثناء منقطع يعنى اگر راهبرى باشد آن مى و ساغر است بهتر از آن راهبرى نيست.

***

[1]  .نام هر شاعر زمان جاهليّت است كه زمان اسلام را دريافته باشد.

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام