شماره مقاله 509

پس يوسف دلسوزانه پرسيد كه چرا او را نياورديد تا او هم يكبار گندم ببرد ،بار ديگر بايد او را هم بياريد تا من گفته‏هاى شما را باور كنم والّا من به شما گندم نمى‏دهم و گويند كه شمعون را هم به گرو در مصر نگهداشت .آنها گفتند چشم ما تا توانيم به پدر مى‏خوانيم شايد بپذيرد و بفرستد .پس يوسف به غلامانش سپرد كه پولى كه آنها به گندم داده‏اند در ميان بار آنها بگذارند چنانكه آنها ندانند ،بضاعة به گمانِ من قيمت بضاعة است زيرا خود جنس سرمايه را در بارها گذاردن هم پنهانى نمى‏شود و هم جاى گندم را مى‏گيرد پس چندان گندمى به آنها داده نخواهد شد ،و اين كار احسان به آنها نيست بلكه اضرار است .و اگر گوئيم كه جنس آنها خيلى كم بوده ،لازم آيد كه آنها پول گندم را درست نداده باشند و آشكار مفت برده باشند ،با آنكه اينطور نبوده .مگر آنكه پول نقد آورده بودند براى گندم و جنس كم هم براى فروش ،پس يوسف پول آنها را گرفت و گندم داد و جنس آنها را هم خريد و عوضش گندم داد ،باز همان جنس را پنهانى در جوف بار آنها نهاد .اما اين سخن دور از باور است كه آنها مالها را خالى از بار آورده باشند .

 

59 و لما جهزّهم بجهازهم الجهاز متاع فاخر يحمل من بلد او بيت الى آخر و تجهيز الميت  اشارة الى المعاد و الى ان الجسد متاع فاخر للرّوح قال ائتونى باخ لكم من ابيكم لامن امّكم الا ترون انى اُوفِ لكم الكيل اكثر او ارخص ممّا اُوفِ لغيركم و انا خيرالمنزلين كانه استضافهم فى مصر.60 فان لم تأتونى به فلاكيل لكم عندى و لاتقربون لاناهية واكنون للوقاية و كسرها بدل او علامة حذف ياء التكلّم اى لا ابيعكم و لا استضيفكم فلاتقربونى .61 قالوا سنراود عنه اباه اى نأخذ رأى ابينا عن يده و انا لفاعلون الّرواد.62 و قال يوسف لفتيانه لخدمه اجعلوا ثمن بضاعتهم فى رحالهم لعلهم يعرفونها اذا انقلبوا الى اهلهم لعلهم يفرحون و يطمعون و يرجعون .63 فلما رجعوا الى ابيهم ممتارين قالوا يا ابانا منع مناالكيل الأتى فى‏السفر الثانى ان لم نذهب باخينا الى عزيز مصر فقد كالمنا و عرف احوالنا من كوننا احد عشر فطالبنا به حتى يصدّقنا فيما قلنا له فيوفى علينا الكيل ارخص من غيرنا فارسل معنا اخانا نكتل قرء يكتل و هو احسن و انا له لحافظون كما قالوا عين هذاالكلام سابقاً فى حق يوسف فذكره يعقوب و بكى و خاف و .64 قال هل آمنكم عليه الّا كما امنتكم على اخيه من قبل فالله خير حافظاً قرء حفظاً و هو ارحم‏الرّاحمين فى قبال انا لحافظون استفهام  توبيخ و استهزاء .65 و لما فتحوا متاعهم وجدوا ثمن بضاعتهم ردّت اليهم قالوا يا ابانا مانبغى بعد هذه بضاعتنا ردّت الينا و نمير (الميرة جلب الحنطة من خارج بلده ) اهلنا و نحفظ اخانا و نزداد بسببه مجانا كيل بعير ذالك كيل يسير على عزيز مصر فلايبغى منّا ثمن حمل بنيامين لوفور شوقه اليه على ما علمنا منه .66 قال لن ارسله معكم حتى الّا ان تؤتون موثقاً من‏القسم بالله ان لم تردّوه خاصمكم الله الّا ان يحاط بكم و تضطرّوا فلمّا أتوه موثقهم قال تأكيداً الله على مانقول انا و انتم وكيل .67 و قال يا بنىّ جمع مضاف لا تدخلوا على بلد مصر او على مجلس عزيز من باب واحد وادخلوا من ابواب متفرقة و ما اغنى ذالك عنكم من قضاء الله من شيئى ان الحكم الّا لله لا لأنفسنا اى لا اختيار لنا فى‏الواقع و انما نستطيب نفوسنا عليه توكلت و عليه فليتوكّل المتوكّلون القانطون من انفسهم العارفون بعجزهم المطلق فليس المراد المتوكل المصطلح فى‏الأديان و الّالزم المصادرة على المطلوب ،هذا كلام يعقوب فامضاه الله بتكرير معناه .68 و لما دخلوا من حيث مكان امرهم ابوهم ماكان يغنى عنهم لهم او يغنيهم من قضاء الله و هو حرجهم و افتضاحهم فى اخيهم من شيئى الّا حاجة خيالاً و توهّماً فى نفس يعقوب قضيها اظهرها الله او نفسه و انه يعقوب لذو علم لما بما علّمناه ايّاه اى تعلّم و حفظ ان التّدبير لايدفع التقدير او لتعليمنا اياه فاللام علّة و ما مصدرية و لكن كانه زائد و تاكيد اذ لم يسبق خلاف ما بعده اكثر الناس لا يعلمون مع انا علّمنا هم ايضأ او غافلون عن علم يعقوب او عن كون علمه بتعليمنا فذو علم بمعنى حسن‏التعلّم لمّا كان فيما كان يغنى و فى حاجة قضيها شائبة ازراءٍ بيعقوب جلّله بتعلّم تعليم‏الله اشارةً الى انّ توهّمه و امره ايّاهم بالدّخول من‏الأبواب ايضاً كان بالهامنا الخفىّ .

يوسف همه اجناس فروشى برادران را به بهائى معين خريد و ريخت به انبار تا به مردم فروخته شود زيرا از هر جنسى داشتند و مى‏فروختند و هر جنسى را هم از خريداران گندم مى‏خريدند زيرا از دهات و شهرهاى ديگر خيلى مى‏آمدند براى گندم و جنس فروشى مى‏آوردند ،همه پول نقد نداشتند ،و يوسف احسان به همه مى‏كرد كه جنس مى‏خريد و زود گندم مى‏داد بنرخ روز و آنها را روانه مى‏كرد ،تا معطّل فروش نشوند و بحرج خرج خودشان و مالهاشان نيفتند خرج شهر مصر البته بيشتر از خرج آبادى خودشانست ،و ديگر آنكه اهل آبادى چشم براه گندمند زودتر به آنها برسد ،و ديگر آنكه همان اجناس هم كه بيشتر خوردنى بود روزافزون گران مى‏شد .

پس يك تجارت بزرگ پر سودى  را يوسف براى شاه تشكيل مى‏داد .با برادران هم اين معامله را نمود و گندم بر آنها پيمود ،و براى آوردن بنيامين سه تدبير نمود يكى آنكه برادران را يكروز مهمانى و مهربانى كرد بنام آنكه من نژاد شما را و سادگى شما را دوست داشتم ، شما را به چشم ديگر مى‏بينم غير مردم دنيا و مى‏خواهم يازده برادر را يكجا ديده باشم كه همه زنده مانده‏ايد پدر شما داغ اولاد نديده ، گفتند چرا يوسفى هم بود او در بچه‏گى مرد .يوسف اين سخن را به خونسردى شنيد و دنبال نكرد تا مطلب خوب پوشيده بماند .

دوم آنكه شمعون را در مصر نگهداشت و گفت اين گرو باشد تا بنيامين را بياريد من ببينم مباد برويد و نيائيد .

سيم آنكه بهاء اجناس آنها را به پنهانى در بار گندم آنها نهاد تا آنها با آن پول دوباره يك جنسى بخرند و زود برگردند يا آنكه يعقوب پندارد كه سهو شده و بر آنها حرام است ،پس آنها را مجبور كند به برگشتن و پس دادن و در واقع يوسف اينهمه كارها را كرد تا آنكه هر گونه خوبى به آنها و به پدر كرده باشد در سال قحط بناشناسى .

آنها همانكه به كنعان رسيدند بار را نگشوده زبان به مدح عزيز گشودند با مبالغه و خوشى‏ها نزد پدر كردند كه او براى نژاد ما كه از نسل ابراهيم هستيم و يازده برادريم ما را دوست داشت مهمانى كرد گندم ارزان داد و سپرده كه بنيامين را زود ببريم او ببيند كه ما راست گفته‏ايم.

پدر برآشفت كه چرا گفتيد ،گفتند چون سيما و زبان ما عجيب بود گمان جاسوس بودن به ما بردند ما ناچار به معرّفى شديم و شمعون را هم به گمان جاسوسى آنجا نگهداشت و گفت به گرو بنيامين باشد . همانكه بارها را گشودند و پول اجناس خود را ديدند چنان خورسند شدند كه سخن را برتر بردند در مدح عزيز كه پدر ما ديگر چه مى‏خواهيم از آدم بيگانه كه اينهمه خوبى به ما كرده پول ما را هم پس داده ما با همين پول جنس مى‏خريم و زود مى‏رويم تو البته بنيامين را با ما بفرست تا او هم يكبار گندم بيارد (قرائت يكتل خيلى بهتر است بلكه نكتل هيچ خوبى ندارد و نشانه بى‏التفاتى قرّاء است ) و ما حافظ او هستيم تو او را به ما بسپار .

پدر گفت بلى همانطور كه يوسف را به شما سپردم ،نخواهد شد جز آنكه خدا را به من ضامن بدهيد كه او را برگردانيد والّا خدا خصم شما باشد مگر آنكه حادثه‏اى رو دهد كه ناچار شويد .آنها با قسم و ضامن دادن خدا پدر را آرام كردند پدر گفت خدا ميان من و شما وكيل و شاهد باشد ،امّا پسرانم همه‏تان از يك دروازه مرويد تا مردم چشم بزنند كه يازده پسر از يك پدر (گويا آنوقت هم مانند اكنون هر واردى را بررسى نژاد مى‏كردند ) گرچه اينها رفع بلاى مقدّر را نمى‏كند حكم با خدا است من توكلم به خدا است هر كسى هم بخواهد توكل كند بايد بخدا توكل كند .اينجا سخن پدر تمام شد و آنها روانه شدند .

و همانكه به مصر كه چهار دروازه داشت رسيدند چهار دسته شدند هر يك از يك دروازه رفتند ،تا دم انبار بهم رسيدند ،با آنكه به گفته پدر رفتار نمودند باز بى بلاء نبودند كه به دزدى و بى برادرى گرفتار شدند تدبير پدر بى اثر شد تنها خيالى به پدر رو داده بود دلخواهِ او بجا آمد ،پدر دانا بود به آنچه خدا يادش داده بود و ديگران دانا نمى‏شوند با آنكه خدا به همه ياد داده.

در اين آيه چند سخن هست كه درست مطلب روشن نيست يكى الّا كما كه الّا به معنى اصلى خود نيست مگر آنكه هل را به معنى نفى بگيريم تا قابل استثناء شود و استثناء به هر حال عجيب است، يعنى به قواعد نحوى درست در نمى‏آيد ولى معنى عرفى روانست .اگر الّا نبود لفظ هم روان بود كه استفهام توبيخى مى‏شد ،و مراد اصلى آنست كه شما حافظ او نمى‏توانيد شد كار دست خدا است ،اما بظاهر هم يك تدبيرى بايد نمود كه همه از يك دروازه مرويد مباد چشم بزنند و چشم زخم به شما برخورد ،گر چه تقدير خدا بالاتر از چشم زخم است و تدبير بى‏اثر است تنها دلخوشى به خود دادنست (حاجة قضيها) همين دلخوشى بيهوده است .خدا را ضامن دادن هم تنها دلخوشى پدر شد و ثمر نكرد ،پس تفسير حاجة قضيها چند احتمال دارد كه يكيك يا همه با هم مراد باشد .

سخن ديگر انه لذو علم چه مناسبة دارد ،و لايعلمون چه معنى دارد ،و لما علّمناه (چه ما موصوله باشد و لامش تقوية عمل علم و چه مصدريه و لام علت باشد و بارز يعقوب را باشد ) با نفس چه سازش دارد آيا حاجة هم جزء تعليم خدا است ،با آنكه ظاهر حاجة نكوهش يعقوبست  .چاره‏اى جز آنچه در تفسير عربى گفتيم نيست .

اغنى و يغنى به معنى دفع است ،من‏الله من قضاء يا بلأ است مستتر ماكان راجع بدخولهم است كه از دخلوا فهميده مى‏شود ،من شيئى تاكيد تعميم نفى است يعنى تدبير لغو است هيچ گونه اثر ندارد ،الّا حاجة هم تاكيد تعميم نفى است و استثناء براى توبيخ و استهزائست مانند الّا كما كه الّا نفى آمنكم را بيشتر مى‏كند .اينگونه جمله‏ها به معنى عرفى خوب روانست توده بى‏ترديد غرض گوينده را مى‏فهمند اما به قواعد نحوى در آوردن پيچ و خم بسيارى پيدا مى‏كند كه رنج بسيار دارد باز درست غرض دانسته نمى‏شود ،علم مانع فهم مى‏شود بخلاف انتظار عوام بهتر از عالم مى‏فهمند .قرآن را بايد به عرف توده عرب معنى كرد ،نه به دقت علمى كه آدم گم مى‏شود .

69 و لمّا دخلوا على يوسف آوى‏ اليه اخاه قال انا اخوك فلاتبتئس بما كانوا يعملون فلست مأخوذاً بموثقهم لأبينا خلّهم يعمهون و يغمّون و يحرجون و فى خوضهم يلعبون فهم لأكثر من ذالك مستحقون بما فعلوا بى و بك و بأبينا او لاتغتّم و لا تنكر ما يعمل خدمى و اتباعى من تدبير سر فنك لانه وسيلة ابقائك عندى او لاتحزن بظلمهم بى و بك و بابينا فانه صار لرفعتى حتى تستريحوا جميعاً .

تا برادر را ديد فوراً خود را به او شناسانيد و سپرد كه فاش مكن و ما هر چه تدبير كنيم براى نگهداشتن تو بدت مَيايد و از پيمان برادران با پدر براى بردن تو باك مدار كه بر تو حرجى نيست آنها مسئول آن پيمانند ،تو كه پيمان با پدر نبستى كه حكماً برگردى بگذار برادران بد كردار بديها بينند و به مكافات رسند ،دانم كه با تو هم در اين مدّت بديهاى بسيار كرده‏اند هر بلاء كه بينند سزاوارند .پس تبتئس به معنى بد آمدن و باك داشتن و غمين شدن به ستمهاى برادران و انكار كردنست تدبير را كه دزدى كه غلامانم به تو نسبة دهند بدت ميايد و انكار مكن كه بگوئى من خبر نداشتم ،تو يكسره خاموش باش مانند آنكه ناچارى و عاجز شدى بايد تن به بدنامى بدهى و تا يكسال نزد من بمانى غم مدار كه من آخر همه را خواهم اينجا آورد تا وطن هميشگى همه نژاد ماها مصر باشد تا آخر دنيا و تلافى ستمهاى به من از جانب خدا كه اين جاه و جلالست به همه شماها خوشى هميشگى پشت اندر پشت باشد ستم را من تنها كشيدم فائده را همه ببريد .

70 فلمّا جهزّهم كالهم بُرّاً و كمّلوا احمالهم جعلوا السّقاية مشربة من ذهب و قد صارا اخيراً كيل الحنطة لعزّتها و غلائها فى رحل اخيه كما لم يعلموا به فخرجوا جميعاً وراحوا و بعدوامن مصر قليلاً ثم اذّن مؤذن و صاح عليهم ايّتها العير انكم لسارقون .71 قالوا و اقبلوا عليهم حال اى رجعوا مقبلين عليهم غير مستوحشين ماذا تفقدون .72 قالوا نفقد صواع الملك و لمن جاء به حمل بعير و انا به زعيم .73 قالوا تالله لقد علمتم ما جئنا لنفسد فى‏الأرض و ما كنّا سارقين .74 قالوا فما جزائه ان كنتم كاذبين .75 قالوا جزائه من وجد فى رحله فهو جزائه اى عبده الى سنة او ابداً كذالك نجزى الظالمين فى دين ابينا ابراهيم او فى بلادنا فلسطين .76 فسرّوا فبدء المؤذن باوعينهم احمالهم قبل و عاء حمل اخيه و لم يجد فيها ثم استخرجها من و عاء اخيه كذالك كدناليوسف لانه ما كان (لاينبغى) ليأخذ اخاه فى دين الملك الّا بوجه قانونىّ و هو ان يشاء الله اى جعله الله قانوناً نرفع درجات من نشاء و فوق كل ذى علم هو يعقوب لسبق لفظ (لذو علم) عليم و هو يوسف او الله ،مبتداء موخر خبره فوق او خبر مبتداء مقدر بقرينة نرفع و نشاء و هو نحن او الله و فوق ظرف عامله عليم .

77 قالوا بغيظ ان يسرق فقدسرق اخ له من امه و السؤارث امه من قبل فاسرّها يوسف فى نفسه و لم يبدها لهم ليخفى الامر و لكنه قال انتم شرّ مكاناً و الله اعلم بما تصفون من سرقة اخيه وارث امه .78 فاضطربوا غايته و خجلوا نهايته و جعلوا يلجئون و يلوذون و قالوا يا ايهاالعزيزان له اباً شيخاً كبيراً فخذ بالعبودية احدنا مكانه و سيّبه يروح الى ابيه و احسن بذالك الينا انا نريك من المحسنين فلا بدع من كرمك .79 قال معاذالله انكار لا عوذ اوعوذ اى نستجير بالله من ان نأخذ الّا من وجدنا متاعنا عنده انّا اذاً لظالمون .80 فلمّا استيأسوا منه خلصوا نجيّاً راحو متنا جين بينهم فى جواب ابيهم فصدق انه ما اغنى عنهم تدبيرهم من قضاء الله و صدق ايضاً الّا ان يحاط بكم قال كبيرهم سناً روبيل او نفوذاً شمعون او عقلاً يهودا او موثقاً لابيهم لاوى الم تعلموا انّ اباكم قد اخذ عليكم موثقاً من الله و هل نسيتم من قبل ذالك ما(مصدرية او موصول بحذف العايد ) فرطتم فى يوسف فلن ابرح الأرض مصر و لا اجيئى معكم حتى يأذن الله او يحكم الله لى بالموت او الفرج و هو خيرالحاكمين . 81 ارجعوا الى ابيكم فقولوا يا ابانا ان ابنك سرق و ما شهدنا الّا بما علمنا راينا .82 واسئل العير الّتى كنّا فيها فى ذهابنا و العير التى اقبلنا اليك فيها و انا لصادقون ما قال ان اخانا تعريضا بعدم لياقته .

عير بكسر عين كاروانست و مؤنث يا قطار شتر است كه بارشان گندم يا هر خوراكى ضرورى باشد جمع بى واحد است يا هر چارپاى خوردنى بار اعم از شتر و خر و استر و جمعش عيرات مانند قيراط يا عنبات بخلاف قياس .و بفتح عين ده معنى دارد مژه چشم.مردمك. توجّه چشم به ديدنى‏ها.و استخوان بالا آمده.هر بالا آمده در جاى صاف .خر وحشى جمعش اعيار و عيور .باطن گوش .گوشه چشم. بيابانى .جاى آبادى كه ويران شده[1].از خلفاء بنى‏اميه هر كدام كه در اول خلافتش بر حقوق اجزاء سلطنت ده درهم ميفزود مردم بطور مثل مى‏گفتند (عير بعير و زيادة عشرة) يعنى (خرى بجاى خرى و زيادى ده تا)  مستعير هر چيزيست كه مانند خر باشد در شكل ،عار هر چيزيست كه يك عيبى يا ننگى لازمه‏اش افتاده باشد .معار بضم ميم هر چيزى كه به عاريه موقت باشد و بكسر اسبى كه هماره سوارش را از جاده بيرون برد و از راه كج رود .

سرقة رفتن پنهانى به حرز و مال ديگرى را برداشتن و بردن ،هر خانه و محوطه‏اى كه در داشته باشد حرز است پس از هر نقطه از فضاءِ آن خانه مال غير را بردن سرقة است كه در اسلام جزائش دست بريدنست چه مرد چه زن (نه آنكه در زن نصف دست بريده شود) و در جلد چهارم ص 65 گذشت و در دين ابراهيم دزد كاركن مجّانى صاحبمال مى‏شد تا يكسال يا هميشه (گويا به تفاوت مال دزدى شده بود ) و در قانون قديم مصر دو برابر آن مال را به صاحبمال بدهد و چند تازيانه بخورد ،و در قانون فرانسه حبس است و گاهى كشتن اگر جنايت هم كرده باشد چنانكه در داراب فارس روز جمعه نوزدهم خرداد ماه سال 1317 ه هشت نفر دزد را كه سوابق جنائى هم داشتند به حكم شهربانى در حضور حاكم آنجا تير باران كردند .

در مدينه مسلمانى از يك عرب بيابانى دو باركش خريد برد به خانه‏اش و عرب را بر در خانه نشانيد تا بهاء آنها را بيارد بدهد و آن خانه دو در داشت از در ديگر مالها را بيرون برد و گريخت ،عرب پس از نوميدى آمد به حضرت خاتم پناهنده شد حضرت چند نفر فرستاد پى او ،پس از مدّتى يافتند و بهاء را داد گويا نداشته رفته بود كه پيدا كند بيارد ،اما حضرت تا او را ديد فرمودند يا حباب انت سُرَّقٌ او را خوش آمد و خواهش از مردم كرد كه مرا هميشه سُرَّق بخوانيد جمع سارق يعنى من يك نفر بجاى گروه دزدانم به فرمايش پيمبرم شايد در محشر هم خدا مرا به اين نام افتخارى بخواند .

اكنون بايد تطبيق نمود كار حباب را به معنى لغوى سرقة او از خانه خودش مال خريده خود را بيرون برد اما چون بهاء نداده بود در واقع مال او هنوز نشده بود ،و چون عرب را به اميد بهاء دادن در آن خانه نشانده و چارپايان او را به آن خانه برده بود ،گويا آن خانه حرز آن عرب شده بود و نشستن عرب مانند پاسبانى حرزش بود كه در آن حرز مالى دارد ،يا عين چارپاها يا بهاء آنها ،پس حباب مال عرب را از حرز عرب برداشته برده .ساروق نام دو ده بزرگست يكى در روم يكى در ايران .

ادعاء دزدى بر ابنيامين آن بود كه تو از انبار كه حرز يوسف است پيمانه طلاى شاه را ربوده در بار خود نهاده‏اى و دارى مى‏برى پس مجازات دزد را سزاوارى ،و خود برادران گفتند كه مجازات دزد غلام صاحبمال شدن است ،و اين گفتن اقرار آنها است و همين مكر خدا است كه بزبان آنها آورد چيزى را كه بزيان آنها شد پس (كدناليوسف) راست آمد .

براح چو سحاب مصدر برح از باب علم است به معنى زوال است برح‏الخفاء يعنى پنهانى رفت و مطلب روشن شد .اگر مفعول او جا باشد به معنى تهى كردن مى‏شود (لن ابرح الأرض) يعنى من زمين مصر را از خودم خالى نمى‏كنم و هميشه اينجا مى‏مانم تا خدا اذن تكوينى به رفتن دهد (مرگ) يا حكم اين دزد و دزدى را بكند چنانكه دامنگير ما ده برادر نشود  (او را برادر خود نمى‏نامند پسر پدر خود مى‏خوانند ان ابنك مى‏گويند نه اخانا).

موثق چو مجلس از وثق يوثق مضموم العين به معنى عهد است اخذموثقاً يعنى پدر از شما عهدى بر ضرر شما گرفته (تؤتون موثقاً) يعنى عهد و پيمان ببنديد (آتوه موثقهم) يعنى بستند و عهد خود را به پدر دادند كه بنيامين را تا توانند برگردانند ،اكنون كه نمى‏توانند بزرگترشان از شرم پدر نمى‏رود در مصر مى‏ماند ،اما با چه غيظ و غضبى به بنيامين و او با چه خوشى‏ها مى‏ماند نزد يوسف و برادران بدبخت با چه نژندى و درماندگى مى‏روند رو به پدر و هر چه به پدر نزديك مى‏شوند ،از هوش و خرد دور مى‏گردند و از سخن ناتوان كه چه بگويند به پدر .

اينگونه دزدى در چنين جا باور كردنى نيست ،مگر به سهو و نسيان چنانكه بنيامين در جواب برادران كه سخت بر او آغاليدند كه اگر تو دزد نيستى پس اين پيمانه را كى به بار تو نهاده) گفت همانكه سرمايه شما را به بار شما در سفر پيش نهاده بود كه آورديد نزد پدر و پدر گفت كه به سهو نهاده شده ببريد به صاحبش ردّ كنيد ،امّا سهو به اين بزرگى را كى باور مى‏كند .

صاع در لغت هر پيمانه است در داد و ستد و صاع النبى اصطلاح مسلمانها و مدار معاملات اسلام است ،چهار مُدّ هر مدّ يك رطل و ثلث و رطل دوازده وقيه است هر وقيه هفت مثقال و نيم و مثقال هيجده نخود است  .صُواع بضم چو غراب مشربه آبخورى است ، پس صواع الملك با جعل السّقاية سازگار است كه ليوان طلاى شاه آنروزها در انبار بود كه براى گرانبهائى گندم پيمانه شده بود ،يا آنكه عطاى شاه بود به يوسف مانند تخت طلا چونكه هر چند روزى شاه يك تحفه گرانبهائى به يوسف انعام مى‏كرد در اثر كارهاى نمايان دمبدم او.

همانكه بهانه تراشى براى نگهداشتن بنيامين خواستند نمود، بزرگتر بهانه پر بهائى يافتند كه كس نتواند آن را سهل گرفت .و گويند جام خوش صدائى بود كه شاه از آن فال مى‏گرفت و به مغيبات پى مى‏برد ،چون آن در بار ابنيامين يافته شد چنان شور در گرفت كه همه آنهارا به شهر برگرداندند يوسف ناخن به آن جام زد آواز خوشى داد، به آنها گفت اين جام مى‏گويد شما دوازده برادر بوديد يكى را فروختيد ،آنها شرمنده سر بزير شدند ،بنيامين گفت اى عزيز بپرس كه آن برادر فروخته شده زنده است يا نه ،يوسف جام را به صدا در آورد گفت بلى زنده است ،او گفت پس هر بلاء به من رسد سهل است برادرم خواهد مرا رهانيد ،اينك بپرس كه كى او را به بار من نهاد ، يوسف وضو گرفت براى سنگين نشان دادن مطلب و دست به جام زد، گفت جواب نمى‏دهد گويا از اين دزدى خشمين شده يا نمى‏خواهد پرده‏درى كند.

سقاية هم جائيست كه در آنجا آب خورده شود كه در ايران سقاخانه گويند و عرب مسقاة هم نامد بفتح و كسر ميم و هم ظرف آبخورى و مشك كوچك را هم سقاء بمدّ گويند ،سقياها در ناقه صالح اسم مصدر است و نام شهرى از يمن و بيابانى نزديك مدينه از طرف وادى صفراء، به هر صيغه باشد معتلّ يائى است .

رحل پالان شتر براى سوارى كه راحول هم گويند جمعش ارحل و رحال .رحيل اسم مصدر است به معنى كوچيدن ،راحيل نام مادر يوسف و بنيامين كه در زائيدن او بمرد .ارتحال شتر پالان سوارى بر او نهادنست و راه رفتن او و گذشتن او از جائى هم هست كه ناپيدا شود، مردن را هم ارتحال گويند كه شتر طبيعت او رفت و گذشت از فضاء جهان به اندرون فضاء كه ناپديد شد .ارحال  فربه شدن شتر است پس از لاغرى كه تواناى سوارى شود و نيز بخشيدن راحله (مركب) است به كسى .يكى از خيرات اسلامى كه بس نامدار است (ارحال مشاةالحجيج) است يعنى پيادگان حاج را مركب دادن . مرحلة منزلگاه سفر است به مقصد نرسيده كه مقصد را مرحله نگويند.

در اينجا رحل و رحال به معنى خودِ بار آمده همانا معنى مجازيست ، چونكه يكى از معانى لغوى رحل آن اسباب و اثاث سفر است كه سوار در خورجين زير پاى خود مى‏نهد ،و ناميدن مركب به راحله براى قابل بودن زين و برگ است و يك معنى ارحال رياضت و عادت دادن شتر يا اسب است به پالان و زين .مُرَحَّلة چو معظّمة به دو معنى ضدّ است ،شترى كه زين و برگ بر او نهند ،يا از پشتش بردارند و برهنه‏اش كنند .

بضاعة به معنى سرمايه به دو مناسبة است يكى آنكه اصل بضع به معنى بريدنست بضعة گوشت پاره است يعنى شخص از اموالش قدرى ببرّد و بردارد و از ساير اموالش جدا كند براى كسب ،و عدد كم را بضع نامند براى آنكه عقد تام نيست و پاره از عقد است، مابين‏العقدين تا صدتا يا خصوص ميانه ده و بيست .و ديگر آنكه بضع زن گويند يعنى مايه التذاذ و خوشى او و تمتّع بردن از او ،تاجر هم از سرمايه مى‏خواهد لذّتها برد و نفع‏ها بردارد .جهاز بفتح و كسر جيم لوازم و اثاث كسى است كه از جائى به جائى مى‏رود كه همراه ببرد مانند جهاز عروس و مسافر و ميت و اگر آنرا بار مال كنند و ببرند جهاز بفتح گويند نه بكسر مانند اينجا كه قرائت بفتح است نه بكسر و عورت زن را هم جهاز بفتح نامند و زن خوش اندام خودپسند را جهيز و جهيزة نامند ،در عرب وقتى قتلى شد پس گروهى آمدند نزد قبيله مقتول كه آنها را راضى به ديه نمايند ،در ميان گفتگو يك چنين زنى گفت كه ورثه قاتل را يافتند و كشتند پس گفتند قطعت جهيزة قول كل خطيب و اين مثل جارى شد مانند قضى‏الأمر .

در اينجا جاى چند سخن هست يكى راجع به عصمت پيمبرى يوسف از چهار راه يكى آزردن پدرى كه از فراق او چشمش خشك و لبش تر نمى‏شود و روزش شب تار است و شبش شب بيمار، به اينكه خود را از اول به برادران نشناساند و آنها را به سنگلاخ اندازد چه فلسفه‏اى داشت كه بيارزد به ناله‏هاى شبگير يعقوب و سر بگم بودن كارهاى همه آن خانواده كه اگر يكروز زودتر باخبر از حال يوسف مى‏شد اثر شادى او براى يوسف حج اكبر بود و برادران اينهمه زجر و رسوائى نمى‏كشيدند و كارها اينهمه پيچ نمى‏خورد ،هم خرج كمتر مى‏شد هم رنج ،اين مانند اكل از قفا شد كه كسى لقمه را ببرد پشت گردن دور بدهد و از آنطرف به دهن نهد ،اين كار خردمند نيست تا چه رسد به پيمبر ،آن برادران پدر را چهل سال آزرده داشتند در اثر كار يكروزه ،و خود يوسف پانزده سال كه آشكار به منصب شاهانه رسيده بود و همه كار مى‏توانست نمود ننمود ،همه كارهاى غرض آلوده بود كه هم آزار پدر بود هم آزار برادران و هم رنج و سرگردانى خودش كه بايد فكرها كند تدبيرها نمايد تا كار را وارونه و گره بر روى گره زند و پرده روى پرده كشد و دروغ بر دروغ فزايد و پيرايه‏ها بندد .

دوم آنكه تدليس و حيله به هر قانونى بد و زشت است و هر بد و زشتى از پيمبران بدتر است چه مجوّزى بايد بزور يافت و به كارهاى يوسف چسبانيد .

سيم لقب صدّيق را خدا به او داده و او در ميان اينكارها چند بار نفى يوسف بودن و شناختن از خود نمود آيا اينها دروغ نبود ،و نيز دروغ منحصر به گفتن نيست كارهاى دروغ هم گناه است و پيمبر بايد بيگناه باشد آنهم نه يكبار و دوبار كه توان محملى برايش قرار داد. كدام فائده مهمّى منظورش بود كه مقاومت با قبح دروغ كند و بد را خوب نمايد ،در اين تهمت دزدى ببينيد به چند نفر آزار طاقت فرسا رسيد و كار همه پيچيده شد كه مرگ را به آرزو مى‏خواستند و نبود. چه فرق شد ميان او و برادران بدنام كه تا قيامت (ضرب‏المثل) شده‏اند ،آنها كردند اين هم هزار برابر تلافى كرد .

چهارم آنكه آزاد را بنده كردن چه قدر بد است ،خدا هم كه نام آن را كيد و مكر نهاده كذالك كدناليوسف  ،اگر عوض اين رسوائى خود را شناسانده بود و برادر را آشكار نگهداشته بود نه برادران به زارى‏ها مى‏افتادند نه پدر همه خوش و خرّم مى‏شدند ،او هم به مقصود خود رسيده بود از راه راست و نزديك و كم خرج ،حالا اين گندم‏ها اگر همه مفت هم بود خون شد بكام آن ساده‏دلان .ماندن آن برادر بزرگ در مصر و نتوانستن رفتن از شرم ،چه بدى‏ها در پى داشت بازماندگان او چه آه و ناله ،و زن و بچه خود بنيامين چه حالى دارند ده پسر داشت كه نام آنها در اخبار ذكر شده همه آرزومند يوسف ،حالا هم ننگ دزدى كه دامنگير همه آنها شد اهل قافله همه ديدند و رفتند و در كنعان شهرت دادند ،برادران هم آنها را شاهد مى‏گرفتند ،دزدى پسر يعقوب نسل ابراهيم پر كرد دهن مردم را ،از يكطرف يعقوب هم داغ دلش دو تا شد هم ننگ دزدى آشكار سربار . بعد از آن يوسف هر چه خوبى كند به آنها جاى اين بدى‏ها را نمى‏گيرد ،منت احسان نهادن بد است تا چه رسد به هزار اسائه پيش از يك احسان .

اكنون جوابى كه مفسّرها مى‏دهند آنست كه اينكارها همه به امر خدا بود كه به يوسف وحى مى‏رسيد بكند و همانكه كار به دست خدا افتاد يعنى از اختيار بشر مختار و از اسباب عادى روزگار بالاتر رفت ،ديگر هيچ سخنى به آن كار متوجه نخواهد شد .

در جلد دوم ذيل لوشاءالله ما اقتتلوا سخنانى گفتيم تا آيه لايسئل را كه پس از اين خواهد آمد شاهد آورديم ،و در تفسير آن شاهد 3 وجه گفتيم ،ولى اين سخن اينجا وحى خاص به انبيائست و ولايت رحيميه تشريعيّه خاصه است و آيه ما اقتتلوا از جريان عام سلسله وجود است از مجراى ولايت رحمانيّه تكوينيه عامه است ،و عنوان توحيد افعالى است با اين بيان كه همه افعال صادر مى‏شوند از اراده فاعل‏ها چه نفوس نباتى كه آنها هم بهره‏اى از اراده دارند و چه نفوس حيوانى كه بزرگتر بهره را دارند (حيوان متحرك بالأراده است)يعنى نفس حيوان نه طبعش كه حركت طبيعى دارد و آنرا حركت ارادى نمى‏نامند.

و همه ارادات خواه در عرض هم باشند و خواه در طول هم ، حادثند نه قديم و حادث چون مسبوق به عدم است موجد مى‏خواهد يعنى طارد انحاءِ عدمش تا سزاوار فيض هستى از حقيقة هستى شود ،و فيض مطلق چون به اختيار فيّاض مطلق بايد تنزّل كند ، زيرا ثابت شده كه صانع قادر مختار است نه موجب ،و هراختيارى مسبوق به اراده است (المريد) كه يكى از ائمة الأسماء است (ائمه سبعه ) مبدء وجود (حدوث) همه اراداتست و منتهاى ارادات يعنى معاد ( هر مبدئى معادِ همان سلسله خودش است ) .

پس در عالم حقايق در هيچ كارى بر كارگر ايرادى متوجه نيست خواه او خودش قادر بر اقامه برهان كار خودش باشد خواه نه ،اينجا است كه ايعادات اديان مطلقاً دچار انتقاد علمى مى‏شوند نه دينى .و اكنون سخن اينجاى ما در انتقاد دينى است نه علمى ،زيرا علم كلام يكى از شش علم است كه اسلام آنها را ايجاد كرده و اسلام هم از جهت دين بودنش ،پس هر دينى علم كلام دارد يعنى علم عقايد ،و در علم كلام براى پيمبر حدودى معيّن شده كه پيمبر مبايد تجاوز از آنها كند ،تجاوزِ حدِّ اثباتى (صفات‏ثبوتيه) به نداشتن است و تجاوزِ حدّ منفى (صفات سلبيّه) به داشتن .در قصه خضر شرح حدود نبوّت خواهد آمد كه يكى از صفات ثبوتيه پيمبر رحم است يعنى دلسوزى بهمه تا چه رسد به پدر و برادر و تا چه رسد به مرشد و هادى ،كه هر پيمبرى پيمبر سابقش مرشدِ او و مكمّلِ نفسِ او و دهنده اجازه نبوتست به او . و يعقوب پيمبر بود به نص قرآن و به اجماع اهل اديان و مرشد يوسف بود در امور پيمبرى ،عرفاء (برهان ربه) را تفسير به يعقوب مى‏نمايند كه در آن هفت در بند كه همّ بها به خيال يوسف آمد ،ناگاه يعقوب را ديد كه انگشتى به دندان مى‏گزد و چشمى بر او مى‏درّد و دستى بر محاسن خود مى‏كشد. فوراً يوسف از بام همّ بها فرود افتاد و عالم عالم ديگرى شد كه قواى بشرى يوسف يكسره پس رفتند ماه آرزوى زليخا به محاق افتاد و يوسف گريخته دست بر هر در كه نهاد قفل آن در كه از عقب بود گشود و در باز شد خورد به ديوار ،زليخا اول از فرار يوسف خنديد و دنبالش ندويد به اطمينان بسته بودن درها از عقب ، همانكه دو سه در پشت سر يكديگر گشود و به ديوار خورد و آواز سختى داد ،زليخا دويد وحشت‏زده كه مبادا كسى از بيرون درها را مى‏گشايد و به رسوائى او مى‏آيد ،و از قضا مصادف شد با پيدا شدن عزيز و گم كردن زليخا دست و پا را و گفتن سخنى كه هيچ در دلش نبود كه الّا ان يسجن باشد ،زليخا مى‏خواست كه يوسف بجاى زندان در دل او جا كند كه تنگتر از زندان بود و پر وحشت‏تر ،و اجزاءِ دلش نالان‏تر از زندانيان ،و بجاى زنجير زلفش به پاى او پيچد و دستش به گردن او حلقه زند .

پس سخن اينجا آنست كه يوسف چرا با پير و مرشدش كه پدر جسمانى هم هست اينگونه ستم كند ،اگر هيچ نباشد همان جدا كردن بنيامين از يعقوب داغدار بزرگتر ستم است ،چه فرق مى‏كند ده برادر يوسف را از يعقوب ربودند يوسف هم بنيامين را كه يعقوب دل را به او خوش كرده بود چنان ربود كه همه به ننگ دزدى شهرت يافته دچار شدند و ده پسر او با مادرشان هر دم شعله‏هاى آه و ناله خود را بر روى يعقوب مى‏زنند و دست به دامنش ،آيا اين ننگهاى پيمبر و پيمبرزادگان و اينهمه ناله و افغان با مرتبه پيمبرى و رحم پيمبرى چه سازش  دارد .

اكنون اينجا بايد گفت كه همه اينها به وحى خدا بود براى هزاران حكمت كه كوچكترش آنست كه بلاى جان يعقوب بالا گيرد و به انتهاء رسد تا زود فرج مقدّر يعنى اذن وصال از پيشگاه حسن مطلق صادر شود و مدّت طولانى فراق كه قضاءِ حتمىّ بود بدل به شدّت درد و سوز فراق و بسته شدن همه درها يكباره شود و كيفيّت جاى كميّت را بگيرد تا هر دو عاشق دلباخته (يوسف و يعقوب) از زندان فراق مالايطاق برهند .كه اگر يوسف اينكارها را كه دل خودش هم از آن كارها خون بود نمى‏نمود و ستمگرى را از خود بروز نمى‏داد ،به اين زودى‏ها اجازه ديدار به اين دو دلدار از پرده غيب حسن مطلق داده نمى‏شد .سخنان علمى دينى اخلاقى همه از عقل است ،و عقل هم نامحرم به عشق است و هم بيخبر از آداب و اسرار عشق ،عقل اشتر چرانست ،چه داند آنكه اشتر ميچراند ،كه اشتر را كجا بايد بخواباند ،تا بانگ نه مقام حدى مستش نكند و بر نخيزاند ،در بارگاه حسن مطلق دم از علم كلام نبايد زد .

عشق در خرمن دل خيمه چنان محكم زد

كه نشايد دگر از عقل در آنجا دم زد

اگر سخن راست خواهى همه ناله‏هاى يوسف به درگاه خدا براى اجازه خبر دادن به پدر و شناساندن خودش بلند بود هر دم هزار ناله هر ناله با صد هزار سوز ،و بى‏اجازه هم ياراى هيچش نبود نه او نه يعقوب هر دو ناچارند و گرفتار ،كمند عشق به پاى هر دو پيچيده ، مگو كه يعقوب در هفت بند آمد براى رهاندن يوسف چرا اكنون از اينكارها بيخبر است ،زيرا آن رهاندن غير اين رهاندنست و آن رهاننده هم غير اين يعقوب است او يعقوب ديگرى بود ،و اينكه چشمش از گريه نابينا شده بود و از پيرهن بينا شد يعقوب ديگر ،آن حسن مطلق بود كه به شكل يعقوب به چشم يوسف آمد و هم او به شكل يوسف به چشم يعقوب مى‏آمد و اكنون چهل سالست كه پرده ناز بر خود بسته و به مصطبه استغناء نشسته  (اينهمه فرياد مشتاقان ز استغناىِ او است ) و اين يعقوب نابينا شده و يوسف دربدر شده عشق مطلق است كه از خود هيچ ندارد ،گيج و ويج نه راه نه بسيج ،نه كار نه اختيار نه دست نه پا ،نه دردمند است نه بيدرد ،نه پرسنده است نه داننده ، نه رهرو است نه رهبر ،نه سر دارد نه افسر ،او است و گوش بر در . عنوان پيمبرى جدا است و عنوان عاشقى جدا،مذهب عاشق ز مذهبها جدا .

پس اينگونه وحى‏ها كه به يوسف مى‏شد وحى پيمبرى نبود كه در قيد اصول دين باشد و محافظه‏كار ،بلكه وحى عاشقى بود كه شيوه رندان بلاكش باشد ،رندى ضدّ بلاكش بودنست ،عشق جمع ضدين است كه نزد عقل محال است ،عشق هر دم از عقل مى‏پرسد بطور استهزاء كه مولانا چه مى‏فرمايد در جمع نقيضين ،عقل هم به ريش خود مى‏گيرد كه اكنون مفتى شده آن هم به حضرت عشق (مانند مجتهدى كه شاهنشاه مقلّد او است و از او استفتاء مى‏كند )مى‏گويد بالبداهة محالست وجودپذير نيست ،باز مى‏پرسد كه مولانا در مصاديق اين مفهوم چه مى‏فرمايند آيا وجود و عدم نقيض هم‏اند يا نه، گويد بلى بالبداهة همه نقيضها بايد به اينها برگردند تا نقيض هم شوند ،آنگاه عشق فناءِ خود را نشان عقل مى‏دهد (هرگز وجود حاضر و غائب شنيده‏اى ) كه ببين من كه موجودم بر عدم خود عاشقم ،در عدم من شاهم و صاحب علم .اين چه نقيضى است كه عاشق نقيض ديگر است ،شكننده او نيست بلكه به جان خواهنده او است .آنگاه عقل كه باد مفتى بودن به بروتِ خود انداخته بود ،راستى سپر انداخته حيران مى‏شود حلّ مشكل مى‏طلبد ،كه خدا را زين معمّا پرده بردار ،مى‏بينم كه عاشق عدمى بفرما چرا ،عشق فرمايد چكنم كه نه من زبان گفتن دارم نه تو گوش شنفتن و نه چشم ديدن ،آنچه من مى‏بينم تو نتوانى ديد اگر ببينى راستى عدم مى‏شوى نه عاشق عدم ، پس درست مى‏آيد كه جمع نقيضين محالست آنچه من مى‏بينم نقيض تو است و تو نقيض او ،اكنون بگو آيا حسن مطلق در جهان هست ، گويد نه هر چه حسن هست مقيد است به محل و موضوع خودش حسن رها شده وجود ندارد ،زيرا حسن صفت است و صفت وجود تبعى دارد معنى تقيّد وجود تبعى است ،هر صفتى مال يك موصوفيست صفت بى ذات نمى‏شود ،حسن تنها وجود ندارد.

پس وحى‏هائى كه در اين كارهاى خرد ناپسند به يوسف مى‏شد و او بجا مى‏آورد بى‏پروا و باك نداشت از ملامت مردم كه تا قيامت خواهند گفت كه پيمبر مبايد اينهمه بيرحم باشد ،آن وحى‏هااز جانب حسن مطلق بود كه خرد باور ندارد بودن آنرا ،همان خردى كه اثبات صانع و نبوت و معاد را مى‏كند منكر حسن مطلق است مى‏گويد حسن آنست كه من بپسندم و قبح آنست كه من نپسندم ،پس آب عقل و عشق از يك جوى نمى‏رود ،عشق ناقه صالح است عاشق دلباخته بچه ناقه و عقل عاقر ناقه است پى كردن ناقه انكار وجود حسن مطلق است .همانكه معشوق معدوم شد عاشق موهوم است يعنى گرفتار وهم ،چنانكه در جلد سيم كيوان نامه در عنوان سيم در اثناءِ فلسفه اديان بيانى از عشق نموده‏ام از زبان حكماء كه چند قولست در مفهوم عشق و در وجود خارجى عشق كه بيشتر آنها منكرند و بيشتر مقرّين هم منكر حسن (خوبى) عشقند كه گويند عشق هست اما يا مرض دماغى يا گناه و از رذايل صفاتست ،و آدم نيكو مبايد عشق داشته باشد كه ضدّ نيكى است تا چه رسد به پيمبر كه مظهر عقل است.يوسف يا يعقوب اگر عشق داشتند پس پيمبر نبودند و چون قرآن نص پيمبرى آنها را كرده پس بيگمان عشق نداشتند،و هر چه گفته‏اند و گويند راه وهم و گمانى است كه مى‏پويند.

اكنون بطور خلاصه گوئيم كه در عالم صورت يك جوهريست قائم به نفس و يك صفتى است غير متجوهر و غير متذوّت كه بايد به يك جوهرى باشد والّا تنها بخودى خود وجود نمى‏يابد و متحقق در خارج نمى‏شود مگر در ضمن جوهر .اما در ذهن وجود مستقل مى‏يابد پس آنرا مفهوم مى‏نامند ،و اگر واقع را بخواهى ذهن بجاى جوهر مى‏شود براى او تا نحو تعيّنى بيابد و قابل اشاره عقلى شود .

پس موجودات عالم صورت دو قسمند جوهر (ذات) و عرض (صفت) و حسن و عشق و عقل صفت‏اند و قائم به نفس نيستند .

اما در عالم حقيقت صفات هم متجوهرند قائم به نفس ،آنگاه دو قسم است بعض حقايق ذاتشان مركبست از دو چيز يكى صفت يكى ذات پس آن صفت را هم با آنكه قائم به نفس است مطلق ننامند زيرا با آنكه مستقل در تجوهرند مستقل در تعين نيستند تا اشاره جداگانه (مستقل) به آنها توان نمود بلكه در تعيّن تابع ذات خودند و مقيّد به آنند مقيد يعنى بسته ،مطلق يعنى رها مراد بستگى و رهائى در تعين است نه در تجوهر ،آنگاه در آخر حقايق و طول آنها و جان آنها يك حقيقتى هست كه بى تعين است و همه چيز را دارد با يكى بودن و عنوان ذات و صفت در او نيست آنچه در غير او صفت است در او همان ذاتست زيرا ذات و صفت در مقام تعين متمايز مى‏شود كه يكى مالك تعين آن ديگر است مدير آن ديگر و محيط بر آن ديگر است به احاطه ذاتى .پس دو موجود مى‏شوند به يك وجود يعنى به يك تعين، و اين معنى تكثّر است در برابر توحّد .پس آنچه تعيّن پذير است متكثّر است و عالمش عالم كثراتست نه وحدت ،و آن حقيقت آخرى كه تعيّن پذير نيست هم وحدت ذاتى دارد هم اطلاق ذاتى ،يك معنى اطلاق رهائى از قيد تعيّن است و يكى ديگر رهائى از كثرت و تعدّد كه ذات و صفت باشد .پس آن حقيقه همه‏اش ذاتست دو عنوان نيست كه يكى ذات باشد و يكى صفت ،اين است معنى صفات عين ذات بودن كه مختصّ به همان يك حقيقه است ،و در حقايق ديگر محالست و تصوّر نتوان نمود .چون چنين است پس صفات آن يك حقيقت را تصور نتوان نمود زيرا همه عين ذاتند و تعيّن هم كه ندارند ، و هم عين ذات به تصور در نمى‏آيند و هم بى‏تعيّنى مانع از تصوّر است .آن حقيقه آخرى كه خدا است عوض تصور شدن بايد خودش تجلّى و تنزّل كند هر چيز را ذهن تصور مى‏كند مگر خدا را كه او بايد خودش بيايد (خدا خود آ) اگر نيايد همه جا تاريكست و هيچ چيز نيست همانكه آمد روشن مى‏شود (الله نورالسموات) و آمدن او به معنى تجلّى و تابش است نه به معنى تغيير ،يعنى از آن اطلاق كه پيش از آمدن داشت ،به سبب آمدن چيزى كم نشده مانند نيامدنست ،اين است معنى عدم تجافى كه حكماء گويند (تَجلّى‏ و تَنزَّلَ بلاتَجافٍ عَن مَقامِه) خدا به همه جا آمده و همه چيز را از خود پر كرده بى‏آنكه مقام اصلى خودش را از خودش خالى كرده باشد ،پس آمدن خدا و تجلّى و تنزّل خدا را هم كه فعل خدا است نتوان تصوّر نمود كه به چه كيفيّت و از چه قبيل است .جائى كه فعل خدا تصور نشود صفتش كه مبدء فعل است بطريقٍ اَولى‏ به تصوّر در نمى‏آيد ،تا چه رسد به ذاتش ،پس فعل خدا حكم ذات را دارد ،كه گفتيم ذات هر چيزى به تصوّر در نمى‏آيد قابل تصوّر از صفت به پائين است كه صفت خواص آثار افعال باشد ،و در خدا فعل و اثر هم به تصوّر در نمى‏آيد ،زيرا فعل خدا غير ذات اشياء نيست ،ذات هر چيزى عبارتست از تجلّى خدا كه همان تجلّى را نسبت به خدا بدهى فعل است و خود تجلّى قطع نظر از نسبتش ذات هر چيز است و مراتب وجود است ،خود تجلى را وجود نفسى نامند و نسبتش را وجود ربطى .

اكنون ادعاء مى‏كنيم كه حقيقه عشق هم يكى از صفات ذاتيه خدا است ،تا تجلّى بجائى نكرده عشق مطلق است همانكه تجلّى نمود عشق مقيد مى‏شود و خود آن تجلّى (وجود نفسى) عاشق ناميده مى‏شود ،وجود ربطى اشياء عشق است ،وجود نفسى اشياء عاشق است ،و اين در همه هميشه هست يكسان ،تفاوت در التفات به اين مطلب است كه همه ملتفت نيستند ،امّا همان چيزى كه شخص ملتفت شده دارد همه دارند ،ملتفت چيزى نيفزوده بجز التفات كه امر اعتباريست ،و همه تفاوت‏ها در هر مورد امور اعتباريند امر اصيل مابه‏الاشتراك همه است (شارع عام).

و نيز حسن هم يكى از صفات خدا است و معشوق همان عشق ذاتى خودش است ،تجلّى لنفسه بنفسه و اين تجلّى را ذاتى بنام و بگو تجلّى ذاتى هميشه هست و به يك قرار است و از وحدت ذات بيرون نمى‏آيد ،متنزّل نمى‏شود يعنى مظهر ندارد و ممكن هم نيست كه بدارد ،و اين معنى گفته عرفائست كه تجلّى ذاتى محالست در عين آنكه هميشه هست يعنى در ميان مراتب وجود مظهر تام ندارد ،پس تنزّل نكرده و نمى‏كند زيرا جز خودش طاقت حسن او را ندارد .معنى تنزّل بودن خدا است در مراتب وجود .

اين حسن تا تنزّل نكرده حسن مطلق است اگر تجلى كند تجلّى كم و ناقص خواهد نمود زيرا مراتب تاب تجلّى تام[2] را ندارند كه گفتيم‏ محالست .آنگاه آن تجلى به ملاحظه نسبتش به خدا نامش حسن مقيد است و آنهم معشوق عشق ذاتى خود خدا است اما در مراتب نه در ذات ،و اين است معنى آنكه خدا به هر موجودى مهربان‏تر از مادر است به فرزند .شفاعة موهوم مردم منافى با مهربانى خدا است كدام شفيع است كه به ما مهربان‏تر از خدا باشد ،ما بايد همان مهربانى ذاتى را شفيع خود بدانيم  اَيا جُودَ مَعنٍ ناجِ مَعناً بحاجتى ،در جلد چهارم ص‏61 تا 63 ذيل (و ابتغوا اليه الوسيلة) گذشت بيانى بود كه كسى ننموده .

و همان تجلّى چنانكه نسبت به خدا دارد ،نسبتى هم به همه مراتب دارد ،آنگاه هر فردى كه ملتفت به عشق مقيد ذاتى خود شد متوجه مى‏شود به آن حسن مقيّد و عاشق و معشوق به اقسام عشقها و درجات عشقها ،عشق طبيعى به درجاتش عشق نفسانى به درجاتش ، عشق انسانى به درجاتش ،پس ميان اين اقسام عشق انسانى را عشق‏حقيقى بايد ناميد و درجات بى‏پايان دارد .

آن عشقى كه بد است و انبياء نبايد داشته باشند عشق نفسانى است كه درجات پستش را حيوانى مى‏نامند و از رذايل است اما عشق انسانى جزء صفات ثبوتيه انبيائست كه بايد داشته باشند به تفاضل هر كه بيشتر و پاك‏تر دارد پيمبريش والاتر است .و گاهى در بعض سلّاك عشق انسانى بروز مى‏كند براى تكميل او ،آنگاه او را سالك مجذوب مى‏نامند و گاهى همين عشق سلوكى او را به مقام نبوّت مى‏رساند ،و يعقوب از راه عشق به يوسف نبوّت يافت و ترقى كرد ،يوسف هم از راه عشق به يعقوب و هم از راه معشوقى يعقوب (كه آنهم يك راه است از راههاى تكميل نفس به بيانى خاص كه پس از اين خواهد بيان شد ) به نبوّت رسيد .

و يك معنى آنكه كارهاى يوسف همه به وحى خدا بود اين است كه آنها كار عادى بشر نبودند ،بلكه منازل سلوك الى‏الله و اسباب تكميل نفس و مراحل سير نبوّتى بودند ،چونكه آن سير و آن منازل به فهم عادى بشر در نمى‏آيد عجيب مى‏نمايد و مورد انكار و اعتراض مى‏شود .

بايد سنخ مطلب را به دست آورد آنگاه اعتراض نمود ،تا سالبه به انتفاع موضوع نشود ،و پل آن طرف آب نيفتد .بايد ظاهر يوسف را معشوق مجازى و عشق يعقوب را به جمال ظاهر يوسف (كه ديگران هم به او عشق حيوانى داشتند) عشق مجازى ناميد ،و جنبه باطن جان پاك يوسف را معشوق حقيقى و عشق يعقوب را به او (كه در اين عشق بى شريك حيوانى بود) عشق حقيقى ناميد ،و نيز يعقوب نسبت به يوسف و جمله (المجاز قنطرة الحقيقه) به اين معنى است نه آنكه مردم پندارند كه عشق‏هاى رسواى حيوانى را مجاز نامند و آن را پل رساننده به عشق حقيقى دانند كه خيلى بى‏مناسبت است و هيچ وقت هم براى كسى قنطره نشده .عشق حيوانى پست‏تر از عقل است و لذا قسمى از جنون شمرده شده.

اطباء در مغز سر بيست و چهار ناخوشى يافته‏اند يكى از آنها عشق است .اما عشق انسانى بالاتر از عقل است يعنى از عقل بشرى مرسوم نه از عقل عرفانى كه مرتبه چهارم جان انسانى است ،زيرا عشق‏انسانى مقدمه سير تكاملى است تا برسد به آن عقل كه خدا آن عقل را از بيشتر مردم سلب نموده و فرموده كه ندارند و نخواهند داشت ،و اديان نهاده شده‏اند براى يافتن آن عقل و شرط اول اديان عشق انسانى است ،كه تا آن نباشد كسى وارد در دين نمى‏شود مگر بطور عادت يا تقليد در توده يا مسلك دنيوى به غرض نفسانى در رئيسان هر دينى كه ما در زمان خود مى‏بينيم كه دين را مَأكَلَة و مَصطَبَه رياست و مايه اجراء هوسها و انواع غرضها (بقدر هوششان) كرده‏اند، و بجز اين نه فائده از دين مى‏خواهند و نه معتقدند ،و اگر نوميد از اغراض خود شدند بى اعتناءترين مردم به همان دين خودشانند با آنكه تا آنوقت سنگ همان دين را (نه دين ديگر) دو ضربه به سينه مى‏زدند و مايه رستگارى دنيا و آخرت را غير آن نمى‏دانستند ،در زمان نوميدى ديگر آخرت به خيال آنها در نمى‏آيد ،با آنكه پيش از آن در پند مريدان مى‏گفتند كه ما آخرت را اكنون به چشم دل خود مى‏بينيم ( يارب چه شد چشم دل كور شد يا آخرت مستور ) امام‏حسين روز عاشورا فرمود « مردم بنده دنيايند و زبان خود را به دين مى‏آلايند و تا ارتزاق و اغراضشان با آن دين برآورده مى‏شود آنرا در دهن خود مى‏گردانند ،همانكه به آزمايش افتادند كمتر كسى از آنها دين به يادش مى‏آيد ».

سخن دوم آنكه بس عجب است كه دو سفر هر سفرى چند روز ده برادر در مصر باشند و رفتار يوسف با آنها غير رفتار با مردم ديگر باشد و آنها هم چند بار سخنان بسيار از هر در با او گويند و شنوند و از خوى او چيزهاى تازه بفهمند به شهادت اين آيات و هيچ احتمالى هم بر دلشان نيفتد با آنكه خود مى‏دانستند كه يوسف را به كاروانى فروختند كه رو به مصر مى‏آمد .

و نيز اهل مصر همه دانسته كه يوسف از اولاد ابراهيم است و نامش يوسف است ،آيا در اثناء مكالمات برادران با اهل مصر هيچ نام يوسف بر زبان اهل مصر نرفت و از نسب او گفته نشد ،آيا از او تعبير به غير عزيز هيچ كس نمى‏كرد ،يا آنكه احتياجات همه كس در آن سالها به او مقتضى بود كه هميشه نام او و نژاد او و گزارشات او بر زبان همه بگذرد .

در همه اجزاء قصه يوسف به همين اندازه مدلول ظاهر آيات كه قطعىّ‏الصّدور است (نه در اخبار تفسيرى كه تفصّى به احتمال عدم صدور توان نمود ) آنقدر شگفتها و تعارضها و تناقضها هست كه با باور كردن مقاومت مى‏نمايد ،هم از جهت جريان طبيعى امور جهان ،هم از صفات پيمبرى و رفتار خدا با پيمبران ،نه تنها اين قصه بلكه همه هفت قصه بزرگ قرآن چنانكه در جلد چهارم ذيل قصه قابيل و در جلد اول در قصه آدم اندكى گفته شد.

مثلاً انتشار دزدى پيمانه كه در بيابان پر از كاروان‏هاى مختلف ،چند ساعت اجزاء بزرگ انبار شاه بارها را يكيك خالى كرده كنجكاوى نمايند و گروه بيشمار از طبقات مردم به تماشا آمده‏اند و همه كاروان‏ها مشمول اين تفتيش بودند و همه توقيف شده بودند ،تا آنكه در بار نواده ابراهيم پيدا شد و همه ديدند .بعد اجزاء شهربانى بازوى او را به عنوان دزدى كشيده به شهر آوردند ،و يكروز تمام كار همه مردم منحصر به تكرار اين دزدى و سخنها در اطرافش بود ،با معروف بودن يوسف به بودنش از نژاد ابراهيم ،چگونه پنهان مى‏ماند نسب يوسف كه آن برادران در دل خود احتمالى ندهند ،و در آنوقت آن ده برادر مانند كوه آتش فشان كنايه پرانيها مى‏كنند كه برادر اين دزد كه يوسف نام داشت هم چند فقره پياپى دزدى‏ها كرد از چند نفر در چند مورد ،اينها دزدى را به ارث دارند ،و بنيامين هم شرمنده ساكت است و انكار نمى‏كند نه دزدى خود را نه دزدى‏هاى برادرش را با تكرار نام يوسف و با دانستن اهل مصر كه اين عزيز نامش يوسف است و غلام زر خريد عزيز سابق بود و از كاروان كنعانى خريده شده بود ،چگونه بر برادران باز پنهان مى‏ماند ،بويژه آندم كه شمعون به غضب آمد و مويهاى او از همه رختهايش سر بيرون كرده آب زرد از آن موها ريخته شد و گفت اگر بنيامين را رها نكنيد نعره‏اى مى‏زنم كه همه بميريد ،و يوسف به پسرش افرائيم كه هفت ساله بود گفت كه برود پشت سر شمعون و دست بر اندام او بمالد ،ماليد و غضب او فرو نشست و حيران گشت كه اين بچه مگر از نسل ابراهيم است ،و همه مردم مصر مى‏دانستند كه او پسر يوسف است از زليخا .

سخن سيم  چگونه مى‏شود كه اختيار بارهاى آنها در هر دو سفر با اجزاء انبار شاه و خودشان هنگام پر كردن بار نگران هم نباشند و اجزاء انبار به دلخواه خود سفر اول سرمايه آنها را ميان بارها نهند و اكنون هم پيمانه طلا را ،و آنها هنگام انكشاف دزدى يا از اول كه بانگ دزدى بر آنها زده نشد نگويند كه بارهاى به اختيار شما بود ما خبر نداريم ،با گفتن بنيامين كه پيمانه را به بار من كسى نهاده كه سرمايه را به بار شما نهاد ،و با اين وضع دزدى ثابت نمى‏شود.

سخن چهارم  پيمانه طلا آبخورى مخصوص شاه با دانه‏هاى ياقوت چرا بايد در انبار گندم فروشى باشد ،آنكه گويند چون گندم بس گران و گرامى شده بود با آن پيمان مى‏كردند و مى‏فروختند، باور شدنى نيست گرانى گندم چه كار با آبخورى شاه دارد كه بايد هميشه بالاى سر شاه نهاده باشد ،يكجا نامش سقايه باشد يكجا صواع‏الملك ،يكبار بگويند دزديد ،يكبار بگويند گم شده هر كه پيدا كرده بيارد يكبار شترى گندم به مژده آن مى‏دهيم .آنگاه عرفاء بهانه‏جو در اطراف همين پيمانه و دزدى سخنان شگرف آنقدر بگويند و هنرنمائى‏ها كنند كه شنونده باور كند كه اگر همه قصه يوسف را ساخته باشند براى همين يك دسته سخنان عرفانى ارزش دارد ،با آنكه در هر جزء اين قصه يك دسته چنين سخنان گفته شده و پس از اين هم بيش از اينها توان گفت .

نخست منصور حلّاج بود كه آخر قرن سيم هجرت دست به كار استخراج جواهر اسرار از معدن قرآن شد ( هر معدنى يك نوع گوهر مى‏دهد و قرآن گوهرزاى انواع گوهرها است ) و محيى‏الدّين نيكو دنبالش را آورد بحدّى كه سرمايه عرفان منحصر شد به قرآن تنها نه كتب ديگر آسمانى و نه اخبار انبياء و ائمه ،بلكه توان اخبار را به ضد صريح يا ضمنىِ عرفان دانست .اخبارى‏ها بيش از اصولى‏ها دشمنى با عرفان دارند ،فيض كاشانى نادر افتاده كه در رأس اخبارى‏ها جا دارد و خود را يكى از عرفاء مى‏شمارد چنانكه دشمنان او بعضى به بهانه حكمت (كه شاگرد صدراى صاحب اسفار بود و لقب فيض را او به وى داد و لقب فياض را به صاحب گوهر مراد ) او را بد مى‏دانستند و بعضى به بهانه عرفان ،و او ديگران را براى علم اصول كه آنوقت تازه ميان فقهاء شيعه آمده بود و كتاب معالم نوشته شده بود بد مى‏دانست و به پسرش مى‏گفت يا بنىّ اركب معنا و لا تكن مع الكافرين ،چونكه پيمبر تشبيه فرمود اهل بيت خود را كه اولاد على باشند به كشتى نوح كه منحصر بود نجات از غرق به كشتى نوح ،و كتاب اصول اصيله را به ضدّ علم اصول نوشته و نيكو از عهده برآمده كه اخبار مغنى از علم اصولست ،چون سنى به اخبار ائمه ما معتقد نيست ناچار است از علم اصول .فيض مدعى است كه عرفان را از اخبار هم توان استنباط نمود و چون او محيط بر اخبار بود ،مى‏توانست ثابت نمود و باقى عرفاء از عهده بر نمى‏آيند ،پس اخبارى‏ها دلير مى‏شوند به نكوهش و چيزى فرو نمى‏گذارند .

پس نه برادر يوسف با دلى پر از غيظ با يازده شتر پربار گندم رفتند به كنعان مانند برگشتن روز يوسف از بيابان كه صداى ناله و افغانشان به گوش پدر پيش از خودشان به چشم او ،آمد كه قرار و آرام از جانش رفت ،هنوز پسرها را نديده دانست كه بنيامين نيامده ، يوسف دو تا شده و يعقوب تنها .

پسران با چاك گريبان و نعره تا آسمان ،دزدى را گفتند ،يعقوب منكر دزدى شد كه شما ساخته‏ايد مانند گرگ يوسف و من از صبر جميل ناچارم به اميد آنكه خدا هر دو را يكباره به من برساند ،كه بيحدّ شدن بلاء به من مژده مى‏دهد ،زيرا جهان هم عادل است هم لجوج ، اگر بيتابى كنم بدتر مى‏كند ،مانند گريه‏هاى بر يوسف كه اين بلاى سربار را از آن ناله‏ها مى‏دانم ،اگر شكيب پيشه خود مى‏كردم چنين نمى‏شد كه شده ،هم درد فراق دو پسر و هم ننگ دزدى ،خدا مى‏داند كه تواناى من در صبر تمام شده ،لياقت من هم در بلاء امتحانى بيش از اين نيست .پس حكمت خدا مژده مى‏دهد كه بلاى من نزديك است به فرج .

قال بل سوّلت لكم انفسكم امراً شنيعاً فيجب علىّ صبر جميل جمال كلّشئي بحسب حاله عسى‏الله اى قريب بحكم تضادّ الاشياء انَ ياتينى بهم هما و شمعون جميعاً لانه هوالعليم بمقدار صبرى و لياقتى للبلاء الحكيم فى نظم الأضداد .

جمع بهم براى آن پسريست كه از خجالت پدر در مصر مانده تا خدا فرج دهد .ياتينى به معنى ديدار است يا آنها به كنعان آيند يا من به مصر روم ،پس ديگر با پسران سخن نكرد و به خلوت خود رفت[3] و يك ناله آتشين از جگر كشيد كه هر دو چشمش سفيد شد و از گريه ناتوان و بنا كرد به نهان كردن غيظ خود و فرو بردن ناله . و تولّى‏ عنهم اعرض عن كلامهم و ملامهم و قال صايحاً يا اسفى على يوسف و ابيضّت عيناه من‏الحزن فهو كظيم كاتم غمّه  .قالوا تالله تفتؤ لا تزال تذكر يوسف حتى تكون حرضاً دنفاً هرماً بالياً ذائباً ساقطاً او تكون من‏الهالكين  .قال انما اشكو بثىّ و حزنى الى الله لا اليكم و اعلم من‏الله ما لاتعلمون اى قرب‏الفرج. يا بنىّ اذهبوا الى مصر سفراً ثالثاً فتحسّسوا مبالغة فى‏الحسّ والفحص من يوسف و اخيه و لاتيأسوا من روح الله انه لا ييأس من روح الله الّا القوم الكافرون بوجود الله و لستم كهم     نخستين نشانه فرج الهامى بر دل يعقوب بود كه سه پسرش در مصر نزد هم‏اند و با هم خوش‏اند ،لذا پسران گفتند تو جانت را بر سر نام يوسف خواهى نهاد ،گفت من از خدا چيزى دانم كه شما ندانيد خوبست سفر سيم هم به مصر برويد و نيكو جويا شويد و نامه‏اى از من به عزيز مصر بريد باشد كه در كار ما نظرى بسزا كند كم از آن نباشد كه پسرم را رها كند گر چه اين بلاها در مصر رو داده اما فرج را هم در آنجا اميدوارم ،نوميدى كار كافرانست شما كه ايمان به خدا داريد هرگز نوميد مباشيد .پسران بسيج راه كرده آمدند به مصر با اجناس فروشى كم از پشم و كشك چند چيز نه يك چيز زيرا سرمايه كم داشتند ،و از راه به ديدار يوسف در آمده آغاز زارى و درد دل و درخواست فقيرانه كردند و نامه را هم دادند . فلمّا دخلوا عليه قالوا يا ايّهاالعزيز مسّنا و اهلنا الضرّ و جئنا ببضاعة مزجاة ممزوج من‏الاجناس المتخالفة لقلّة ذات ايدينا فاوف لناالكيل و تصدّق علينا و لاتنظر الى قلّة الثمن و احسب من صدقاتك ان الله يجزى المتصدّقين .قال هل علمتم اذا فعلتم ما فعلتم بيوسف و اخيه بعد تبعيد يوسف اذ انتم جاهلون بمقامها عندالله و بمئالهما فى‏الدّنيا.

همانكه يوسف زارى برادران را ديد و نامه خواند و اكنون همه حاضرند گفت هيچ دانيد كه در جاهلى‏تان با يوسف چه كرديد و بعد هم با برادرش همان كينه را بكار مى‏برديد تاكنون ،برادران گفتند مگر تو خود يوسفى كه دردمندانه مى‏پرسى ،فرمود بلى من يوسفم و اين هم كه اكنون در كنارم نشسته و با دلى پر به شما مى‏نگرد برادرم است كه خدا ما را از شر شما رهانيده و به همديگر رسانيده هر كه بپرهيزد و بشكيبد خدايش بركشد و فرو نهلد مزد نيكوكاران را پامال نكند . گفتند ما بد كرديم و خدا شما را بر ما بلندى داد اينك تو و كرمت . فرمود باك مداريد امروز كه به بدى خود اقرار آورديد خدا خواهد آمرزيد ،اينك زود برگرديد اين برادرم نزدم باشد شما پيراهنم را نزد پدرم بريد و بر رويش اندازيد تا بينا شود ،آنگاه همه بكوچيد و به مصر آئيد ،ديگر در كنعان كسى از شما باز نماند .برادران با جهانى خرّمى پيراهن را گرفته رو به كنعان شتابيدند تا هزاران مژده برند ،نه پيراهن ،جان بر تن زار يعقوب آرند .

تا اينها از دروازه مصر بيرون شدند ،يعقوب در كنعان بجان آمد بوى يوسف شنيد از هيجده منزل راه همانكه در پشت كنعان يوسف را در چاه نديد ،و هر دو به حكم خدا بود .

قالوا ءانك لأنت يوسف قال انا يوسف و هذا اخى قد منّ الله علينا انه من يتّق و يصبر فان الله لايضيع اجرالمحسنين  .قالوا تالله لقد آثرك الله علينا وان كنّا لخاطئين  .قال لا تثريب عليكم اليوم يغفرالله لكم و هو ارحم الرّاحمين .اذهبوا بقميصى هذا فالقوه على وجه ابى يأت بصيراً وأتونى باهلكم اجمعين .و لمّا فصلت العير من باب مصر قال ابوهم فى كنعان لأهله انّى لأجد ريح يوسف لولا ان تفنّدون تلوموننى بالسّفه و فسادالعقل  .قالوا تالله انك لفى ضلالك القديم  .فلمّا ان جاء البشير وصف لا اسم بشهادة اللّام لعدم دخولها على الأعلام القيه على وجهه فارتدّ بصيراً   قال الم اقل لكم انى اعلم من الله ما لاتعلمون .قالوا يا ابانا استغفرلنا من‏الله ذنوبنا انا كنا خاطئين .

خطا در هر دو جا به معنى گناه است نه مقابل عمد به شهادة استغفر زيرا آمرزش را در گناه عمدى گويند نه در خطائى ( خطائى 3 قسم است خارج از اختيار  سهو در موضوع  جهل بحكم ) عرفاء گاهى گناه عمدى را هم نسبت به واقع خطا مى‏نامند و در قرآن نيز كه اينجا هم يكى از آنها است ،و اين تجليل واقع است كه كسى در واقع ياراى گناه عمدى ندارد.

قال سوف استغفر لكم ربى انه هوالغفور الرّحيم  سوف بيشتر از سين است و هر دو داراى تأخير با اميد است گاهى اميد بيشتر است و گاهى تأخير ،بقرينه حال و مقال معلوم مى‏شود ،اينجا نظر به بيشتر بودن اميد است .پسران خواستند كه پدر در كنعان هماندم استغفار كند ،پدر نظر به مصر داشت براى فهميدن نظر يوسف به آنها ،كه تا بر دل يوسف بارى از آنها نشسته باشد ،نبايد پدر استغفار براى آنها كند ، زيرا توهين به يوسف مى‏شود ،و خدا هم نمى‏آمرزد ،نشانه آمرزش خدا پاكدلى يوسف است از آنها .ديگر آنكه پسران هر چه شرمين بيم‏آلود در منازل راه مصر و در بسيج سفر بهتر كار مى‏كنند ،و نيز در اول ورود بر يوسف برادران با نظر شرم و بيم در يوسف بنگرند مهر يوسف بر آنها جنبش مى‏كند و اميد پاكدلى مى‏رود .ناله بيم و  شرم گنه‏كار كالاى خوشنماى گرانبهائى است در بارگاهِ حقيقت و در نمايشگاهِ ره‏آوردِ بندگان .

پس همه دل از كنعان (كه از دهات فلسطين سوريّه بود) كندند و بار كوچيدن بستند و زن و بچه و پيران در كجاوه‏ها نشستند كه قرب هشتاد لنگه كجاوه بسته شد ،هزينه راه را يوسف بهتر و بيشتر داده بود، راه افتادند با شتاب ناگفتنى كه در 9 روز هيجده روزه راه را پيمودند ،و از مصر هم گروهان پيشبازى پياپى بنوبت به آنها رسيدند كه روز آخر سنگين‏تر كاروانى با شكوه شاهانه نزديك مصر بيابان را پر كردند و از مصر هم توده و هم هرگونه اشراف به تماشا بيرون آمده ياد كردند از آن سه ماه آخر قحطى كه در همين پهناور بيابان تخت زرين يوسف نهاده مى‏شد و او چهره‏نمائى داشت و مردم از ديدارش بهره غذاخوارى داشتند همه روزه ،و هنوز بوى يوسف در آن بيابان پراكنده است .

پدرى كه بوى پيراهن را در كنعان بشنود در اين بيابان چه مى‏كند ،شيفتگان يوسف از ديدن پدر پيرش و همه خانواده‏اش چه شادى‏ها دارند و چه سخنان بر زبان مى‏آرند ،و آنها از ديدن يك بيابان بندگان يوسف چه شگفتگى‏ها دارند ،يك غلام كنعانى مالك اينهمه بندگان مصرى .پس طراز اول از رجال دولت دسته دسته بنوبت با شكوهى چشم پركن از دروازه مصر در مى‏آيند رو به كاروان واردين مى‏روند ،يعقوب را از ديدن هر دسته گمان به يوسف مى‏رود و از پسرانش كه در پاى كجاوه پياده صف بسته مانند سفره شطرنج مى‏خرامند مى‏پرسد ،آنها مى‏گويند نه اينها هنوز وزيران و اميرانند كه فرمانبر يوسفند .تا يازده دسته آمدند و ثنائى خوانده تبريك ورود گفتند و با نظام از دو سوى يعقوب كوچه بستند ،كه ناگاه دوازدهم دسته با چتر زرنگار نمودار شد كه اكنون يكسر كوچه نزديك به دروازه شده ،آن چتر زرنگار از ميان كوچه مى‏خرامد كه در هر قدمش از دو سوى كوچه كرنش‏ها است كه به پاى او مى‏ريزد ،و او نگران به هيچ سو نيست ،تنها پيش روى خود را قبله ساخته با دل از دست رفته مى‏شتابد .پسران بانگ شادى زنان به پدر مژده جانانه دادند كه اينك گمگشته چهل ساله‏ات  .يعقوب تا شناخت خود را باخت و از كجاوه بزير انداخت ديگر رمق برخواستن ندارد ،مانند مرغ نيم بسمل مى‏غلطد ،قهراً كاروان از رفتن باز ماند ،هر دو سوى برگشتند رو به ميان كوچه ايستادند ،يوسف هم تا افتادن پدر را ديد افتاد او هم غلطيد كه ياراى برخواستن و با پا آمدن نه او داشت نه يعقوب ،نظر جان آن هر دو ( نظر اختيار كه در كار نبود ) به يكديگر دو نظر بود بنوبت جلوه‏گر ،نظر عاشق به معشوق در عين نظر معشوق به عاشق .

همه نظارگيان حيران لب‏گزان اشگ‏ريزان از هم پرسان در هم افتادگان ،رشك شور محشر نمايان .كس نداند خواهان كدام است كه دلباخته ،خواسته كدام است كه دل برده ،زيرا دلى بجا نمانده و هوشى به سر .زنان دست بريده كجايند تا ببينند دستى بجا نمانده، زليخا كجا است تا ببيند كه نگار هفت دربنديش از ميان پيراهن پاره شده برآمده افتاده به خاك مى‏غلطد ديگر نه تواناى گريختن دارد نه ياراى آويختن .كسى از نظّارگيان هشيار نبود تا غلطيدنها را بشمارد يا ساعات مدهوشىِ غلطنده‏ها را ،آنقدر هست كه هيچيك راه كج نمى‏روند هر دو رو بهم مى‏آيند ،با آنكه جائى را نمى‏بينند .

در هر شگفتىِ هنگفتى كه در گيتى رو نمايد ،كاخ نشينان والا هم از روزنه‏هاى آسمانِ پر شبكه گردن تماشا مى‏كشند ،آنروز هم كاخيان با خاكيان همدم و همسر شدند جز چشم تماشا عضوى نداشتند ،و جز بر لب دندان به چيزى نمى‏گذاشتند ،كه يارب چه مهر بيمانندى ،آيا در همه اقطار غيب و شهود ديگر چنين مهرى خواهد بود ،ناگه از سرادق لاهوت به زبان هَيَمُوت بانگ از حسن مطلق برخواست ،كه هنوز آنچه در پرده عشق مطلق است بيش از اين است به هزاران بار ،كه نه چشمى را تاب ديدار است نه دلى را تواناى بردار و نه گمانى را ياراى پندار ،اينان را كه شما مى‏بينيد و هوش بجا مانده‏اى داريد كه مى‏فهميد و ترازوى خردى داريد كه مى‏سنجيد اينان را  با ديگران ،گر چه هنوز نمى‏توانيد كه اين دو را با يكديگر بسنجيد كه نيروى عشق كداميك بيشتر است ،اگر خواستيد بسنجيد نيكو بنگريد و ببينيد ،آندم كه بهم برسند ،كدام زودتر مدهوش مى‏شود .

همانكه بهم رسيدند دستها به گردن هم درآمد و هوش از هر دو رفت ،دو پيكر بيجان مانند بادام دو مغز در پوست آن بيابان افتاده ، انبوه مردم غرق درياى گريه و حيرت چنان از خود رفته‏اند كه ندانستند چند ساعت مدهوشىِ آنها طول كشيده ،و شايد مهر گردان هم به تماشا ايستاده بود از بالاى سر آن دو قطب بيحركت ردّ نمى‏شد آيا روزها گذشت يا سالها يا قرنها ،تا آن دو محور عشق جنبيدن گرفته گيتى از پا فتاده را به گردش انداختند ،مهر عشق در جوزاى آن دو پيكر بناى تابيدن گذاشت ،هر چه مهر به تابيدن باريد ،آن دو پيكر بر خود تنيد ،هوش از سر جهان رفت ،منطقة البروج به معدّل النّهار پيوست، قيامت برخواست ،گرد طبيعت فرو نشست ،مرد از زير گرد نمودار گشت ،هر دو كَفَرسَىْ رِهانٍ همعنان بسوى شهر روان گشتند ، تو گفتى شريعت و طريقت به مصر حقيقت رسيد ،دلدار بَرِ دل آرميد ، و دهر پر انقلاب را آرامانيد ،كه هر كس بجاى خود از بيم و ريب در آمده اَمن يافت چنانكه خدا فرموده :

99 ولما دخلوا على يوسف اوى‏ اليه ابويه و قال لأخوته و عشيرته ادخلوا مصر انشأالله آمنين .استثناء متعلّق به امن است يا به دخول و هر كدام يك نحو اشاراتى دارد .

100 و رفع ابويه على‏العرش و خرّوا له سجّداً مادر يوسف كه چهل سال پيش مرده است اين ابوين كيست چه رمزيست ،در سجده هم بايد 13 نفر بشوند به عدد افلاك و عناصر و آنها بيش از 12 نبودند .عرفاء حق دارند كه مى‏خواهند از درخت قصه يوسف ميوه روحانى بچينند نه جسمانى زيرا همه جاش با هم متناقض است آب وحدت نمى‏خورد مگر از جويبار تأويل و قال يا ابت هذا تأويل رؤياى من قبل ظرف رؤيا است نه ظرف تأويل گرچه رؤيا مصدر مضافست و دندانه عملش كند است قد جعلها ربّى حقاً حق بودن رؤيا وقوع تعبير موافق است (گيتى‏همه خوابست و قيامت همه تعبير) و قد احسن بى اذ اخرجنى من‏السّجن اذ لم يفد توسّلى بالّذى نجا حتى اَرىَ اللهُ الملك الّرؤيا و جاءبكم من البدو تعبير از غيرِ مصرِ حقيقت به بدو (بيابان چول جهل) لطيفه‏ها دارد من بعد ان نزغ الشيطان بينى و  بين اخوتى  نزغ بمعجمه در معانى است و بمهمله در مواد و ترتّب جاءبكم به نزغ هم لطيفه‏ها دارد انّ ربى لطيف لما يشاء اى ميسّره بسببٍ سهل قريب لا صعب بعيد انّه هوالعليم الحكيم اين آيه صدم از بزرگترين آياتست زيرا يكصد و هفتاد و دو 172 حرف مكتوب دارد و پيشتر گفته‏ايم كه آيات صد حرفى به بالا را بايد بزرگ شمرد و در كوچكى تا يكحرفى مى‏رسد مانند ن ق بناء براصح كه فواتح السور بجز طه و يس (كه ندائند و جزء آيه‏اند) آيه مستقل‏اند ،جائى كه يك حرف يك آيه باشد بيگمان صد حرف آيه بزرگ خواهد بود و بيشتر بزرگتر تا مى‏رسد به 519 حرف كه تنها آيه دين است در بقره .بعضى اندازه بزرگى را دو صد حرفى دانند و بيش از دو صد را بزرگتر .به هر حال آيات قرآن سه قسم است كوچك تا صد حرفى  بزرگ تا دو صد و بزرگتر تا 519  ،ديگر بيشتر نيست .

ربوبية خدا غير خالقية است و آن رسانيدن هر چيز است بحدّ كمال آن چيز و كمال جسم غير كمال جانست ،پيمبر كه ربّى بگويد مرادش رساندن او است به پيمبرى ،و هر پيمبرى را مختلفست .و پيشتر گفتيم كه غرض از قصه يوسف آنست كه مردم بداند كه خدا گاهى به ضدّ اسباب ظاهره ترتيب مسبّبات بر آن اسباب مى‏كند ،در اين هم غرض يوسف آنست كه پيش‏آمدهاى من بر ضدّ اين نتايجى بود كه ربّ من برايم فراهم نمود ،كه بر من شكر دو بالا لازم است يكى به رفع آن ناگوارى‏هاى دور از باور ديگر بر ميوه شيرين دادن درخت تلخ و شبيه نبودن مقصد به منازل  ،مرا از زندان به غير اسباب ظاهر كه توسّل من بود به ساقى شاه نجات داد .

اينها تشكرى بود كه يوسف نزد پدر از حسن ربوبيت خدا نمود ،بعد رو از پدر گردانيد بسوى خدا و مشافهةً شكر نموده حسن خاتمه خواست .

101 ربّ قد آتيتنى من‏الملك و علّمتنى من تأويل‏الأحاديث بمعنى الّرؤيا او احكام او العلم بمايأتى يا فاطر السّموات انت وليّى فى‏الدّنيا و الأخرة توفنّى مسلماً والحقنى فى حيوتى او بعد مماتى بالصالحين اى ادم اسلامى بولايتك علّى الى حين وفاتى لا انه عجل بوفاتى والّافليقل سريعاً فيصّح تعميم الحقنى كما قلنا.

پيمبران هم از زوال ايمان حاضرشان مى‏ترسند چنانكه در چند آيه اين دعا مكرر شد و گذشت در آيه 126 بقره فلا تموتنّ جلد اول ص‏322 كه درباره اولاد ابراهيم است .غرض يوسف تنجّز لوازم اولاد ابراهيم است ،و مرگ هم طبيعى است و هم اختيارى به فنائات ثلثه و به فناء از فناء ،توان گفت كه معنى آنست كه همين انقياد مرا آنقدر شديد دائم متواصل بفرما كه همان نفس مرا بكشد كه قاتل من انقيادم باشد تا نسبة هويّة به خودم تمام شود و سراب بودن خودى من بر خودم نمودار شود ،سراب از دور فريبنده و دروغست تا نزديك نروى نوميد حقيقى نشوى سراب عنوان سرابى به خود نگرفته ،مرگ اختيارى آنست كه هويّة خودت را سراب بدانى ،و ببينى كه خودى تو هيچ نبوده و نيست همه هويّتهاى موهوم مال يك هويّة معلوم است و تو غاصب بودى ،خيلى هنر كنى اقرار به عاريه بودن و نعمت بودن بر تو مى‏نمودى ،و اين شرك خفى است ،تو كه هستى كه عاريه‏دار و شكرگزار باشى ،دزدى مشتبه تشكّر شده بود ،تو مدزد و شكر هم مكن بگذار مال مال صاحبش باشد ،اينگونه شكرها استدراجست من حيث لايعلمونست  ،بندگى در ميان نبودن و بشمار نيامدنست .

نيستم من در ميان ايجان پاك‏

خود توئى هر جا چه جان چه تيره خاك‏

كافر با انتفاء موضوع بهتر از شاكر است .

اينجا قصه يوسف تمام شد. اكنون خدا تصريح به معجزه بودن اين سوره مى‏فرمايد ،محمدى كه خود يهود نبود تا به شنيدن بداند و درس هم نخوانده ،قصه يوسف را همانطور كه در تورية هست بسرايد با اضافات علمى ،بجز وحى نخواهد بود .

102 يا محمد ذالك من انباء الغيب اى مغيب على غير احبار يهود نوحيه اليك و ما كنت فيما مضى لديهم عند اخوة يوسف اذ تشاور و اثم اجمعوا امرهم فى تبعيد يوسف و هم يمكرون مع ابيهم .

تو كه در دو هزار سال پيش در دنيا نبودى تا احتمال ديدن اين قصه به تو برود ،اما بيشتر مردم اين فكر را نمى‏كنند تا معجزه بودن را باور نموده به تو ايمان آرند ،اگر چه تو حريصى به ايمان آنها و مزدى هم از آنها نمى‏خواهى تا گمان غرض به كارت رود تنها مى‏خواهى روح فكر و هوش مردم را زنده كنى و مردم چنان مرده‏اند كه نمى‏خواهند زنده شوند ،زيرا تصوّر زندگى را نمى‏كنند .

103 و مااكثر الناس ولو حرصت بمؤمنين.104 و ماتسئلهم عليه على حرصك او على ايمانهم ان هو امرك الّا ذكر للعالمين بلوازم‏انسانيّتهم.

105 و لكن مات روح فكرهم لدوام عدم استعماله بدليل انه كايّن من آية فى‏السّموات والارض يمرّون عليها مراراً بحسب العادة و هم عنها عن كونها آية من‏الله و دليلاً على وجود الغيب معرضون و مع الغفلة عن عنوان الأية لا يمكن‏الفكر فيها حتى ينتفعوا بها. 106 و ما يؤمن اكثرهم بالله الّا و هم مشركون جمع الشرك مع الأيمان تصريح بان الأيمان ذو درجات كل نازلة ايمان بالنسبة الى الأنزل و شرك بالنسبة الى الأعلى‏ .

اين هر دو از آيات پر مغز مهمّ قرآنست يكى سرمايه علم اخلاقست كه فكر باشد يكى سرمايه عرفاء است در مراحل سالكين منازل‏السّائرين .

دو جمله اسميه به يك شكل كه مبتداء ضمير فصل معاد از ضمير مستتر و خبر جمع اسم فاعل از باب افعال و بر ضدّ معنى فعل عامل در حال كه حامل همان ضمير مستتر است ،هر دو بشهادة واو حاليه حالند از صاحب همان ضمير كه فاعل هر دو هم فعل و هم وصف است و خلاصه معنى هر دو جمله هم يا عين هم است از جهتى يا نزديك بهم از جهتى .

گرچه اين دو جمله يكى اثبات و يكى نفى است امّا بازگشتِ نفى هم به اثباتست و بازگشتِ اثبات هم به نفى ،زيرا يكى صريحاً (ما و الّا) است و يكى بتأويل (ما و الّا) ،و هر (ما و الّا) هم نفى است هم اثبات يعنى نفى غير مستثنى و اثبات مستثنى ،و در اينجا مراد از اثبات مستثنى نفى مطلوبست ،زيرا مطلوب در جمله اولى‏ فكر در آياتست و پيدا كردن صاحب آيات را از آن آيات و مراد از جمله حاليّه (و هم عنها معرضون) نفى فكر بلكه نفى مرور است كه عامل در حال و ذوالحال است كه همه توده باشند ،زيرا مرور اقبال بر آياتست و اعراض ادبار از آياتست ،و غرض اصلى در اين جمله ثابت كردن ادبار است نه ثابت كردن مرور .

لايمرّون على‏الأيات الّا فى حالة ادبارهم عنها ،يعنى يقبلون مدبرين ،يمرّون معرضين ،و پيدا است كه اين مانند يؤمنون مشركين مى‏شود كه حاصل معنى جمله دوم است  ،و اين مانند برهان خلف است .

منازل سائرين الى الله صد منزل است اوّلش توبه كه ضدّش اصرار بر گناه است (يا اوّلش يقظه كه ضدّش غفلت است يعنى اعراض از ماينبغى تذكّره) و آخر منازل توحيد است ضدّش شرك.

و مراد از يؤمن يوحّد است زيرا ايمان به محمد است و اساس دعاوى محمد توحيد است (قولوا لا اله الااللّه) .

پس معنى آيه 106 يؤمنون بك مشركين . يوحّدون الله مشركين. مشركانه توحيد مى‏نمايند .موحّد مشركى هستند .

و معنى آيه 105 كه يقظه و اول منازل باشد. يتوبون مصرّين .يتيقظون نائمين .يمرّون معرضين .

و اين دو آيه كه وصف‏الحال مؤمنين به محمّد است ،همان تكرار آيه 103 مى‏باشد ،تكرارى كه بمنزله دليل است براى آن مكرّر ، و در هر دوره از دنيا باطن حال توده مردم همين بوده در گذشته و همين است اكنون و در آينده ،نسبت به هر دين هم همين است ،نه تنها اسلام چنين است ،مَثَل حالِ توده در امر دين (ماهى را نمى‏خواهى دمش را بگير) است ،و (كجدار و مريز) است چنانكه در دوره كيوان در فصل امثال معنى اين دو مثل را گفته‏ام و در جلد سيم كيوان نامه در عنوان سيم كه فلسفه اديانست ،حال ديانت توده را مَثَل زده‏ام به چندين مثل و همين آيات اينجا هم مَثَلى است كه خدا زده ، بلكه همه مطالب قرآن ضرب‏المَثَل است ،مَثَل بودن قرآن در صد آيه تصريح شده ،قصص قرآن هم كه بهترش اين سوره است ضرب المَثَل است ،اساس اديان ديگر هم و هر پند و اندرزى ضرب‏المَثَل است ، زيرا در مَثَل مطلب گوينده نيكو روشن مى‏شود .

پس خدا دنبال مى‏كند توده مشركين را چه مشرك مؤمن و چه مشرك كافر به سه قسم ترسانيدن دو ترس مادّى در آيه 107 افأمنوا ان تأتيهم غاشية مصيبة كلّهم من عذاب الله او تأتيهم السّاعة بغتةً اى و هم لايشعرون بها.

چه ايمنى دارند از اينكه بلاى بزرگ عالمگيرى به ايشان برسد از جنس عذاب خدا ،و نيز از اينكه روز قيامت بناگاه برسد كه در حال خوشى و خرّمى كه احتمال فناء بخود نمى‏دادند يكباره قيامت بپا شود و اينها ندانسته بى تهيّه دچار حساب و كتاب شوند ،آنگاه چه خواهند كرد ،چرا كنون بسر فرصت آماده جواب خدا نمى‏شوند.

و يك ترس معنوى كه نابينائى دل باشد در آيه 108 قل تعريضاً بهم هذه الأيات سبيلى ادعوكم الى الله منها على بصيرة انا و من اتبعّنى و سبحان‏الله و ما انا من‏المشركين فالمقول ثلث جمل. به مردم تعريض بزن درده بده به گفتن سه جمله كه گويا خودت با خودت سخن مى‏كنى اول اين روش آيات قرآن راه شخص خودم است بسوى خدا و مردم را هم به همين راه مى‏خوانم با جهانى بينائى بى‏ترديد و اميدوارم كه اتباع خودم را بينا به حقايق كنم و از كوردلى برآرم ،يعنى شما هنور كور دليد پس در باطن اتباع من نيستيد و اظهار ايمان سرسرى مى‏كنيد مانند (كجدار ومريز) (به سه معنى) يا آنكه منافقيد و عمداً دروغ مى‏گوئيد .دوم سبحان‏الله يعنى من خودم خدا را منزّه و بيزار از شركاء (بتان شما) مى‏دانم و كارى به شما ندارم.سيم من خودم مشرك نيستم و ياور مشركان هم نيستم شما خود دانيد .

يا آنكه واوها حاليه باشند نه عاطفه ،يعنى راه خودم آيات قرآنست در حالتى كه تسبيح و تنزيه خدا را مى‏كنم از هر ناروائى و در حالتى كه خودم مشرك نيستم موحّد خالصم اگرچه اتباعم در باطن مشرك باشند يا عمداً يا ندانسته .

109 و ما ارسلنا من قبلك الّا رجالاً نوحى اليهم من اهل القرى‏ اى و هم من جنس المرسل اليهم لامن غيرهم حتى يتأنّفوا و الوحى اثنان حثّ فى توبيخ و وعد صريح افلم يسيروا فى‏الأرض لينظروا كيف كان عاقبة الّذين من قبلهم والثانى ولدارالأخرة خيرللّذين اتّقوا من‏الشرك افلا تعقلون و يحتمل اجمال نوحى و كون الاستفهامين والقسم ابداء كلام مع محمد . ما پيش از تو هر پيمبرى كه فرستاديم هم از نژاد همان مردم بود و هم اينگونه وحى‏ها كه به تو مى‏كنيم به او هم مى‏كرديم و انجام كار براى كفار بلاهاى ناگوار بود ،چرا اين قوم نمى‏روند زمينهاى ويران شده آنها را ببينند و عبرت گيرند قسم به جان تو يامحمد كه خانه آخرتى متقيان خيلى بهتر از خانه دنيائى مشركانست ،مگر اى قوم محمد عقل نداريد چرا باور نمى‏كنيد بهترى آخرت هميشگى را از دنياى فانى ،كه اگر همه‏اش خوشى بود چون عمر شما كوتاه است تلخى مرگ خوشى‏ها را هم تلخ مى‏كند ،تا چه رسد كه ترس ناگواريهاى بسيار است براى كفار ،و ما به پيمبران پيش هم وحى كرديم كه به امتشان بگويند برويد ويرانى‏هاى كفّار پيش از خودتان را ببينيد و عبرت بگيريد به غيرت آئيد و نيز به آنها هم وعده خوبى آخرت را وحى كرديم و گفتيم كه مگر عقل نداريد .غرض از استثناء الّا همان نوحى است و وصف من اهل ،آنگاه دو استفهام با يك قسم يا بيان وحى است و جمله‏ها در محل نصب تا مفعول نوحى باشند و يا نوحى بى‏مفعول و مجمل است و اين سه جمله باز سخن تازه‏ايست راجع به قوم عرب حاضر و جمله آخر توبيخ و حثّ و تحريض است و التفات از غياب به خطابست .

110 حتى متعلق بنوحى او تعقلون او بمقدر مستانف او بمحذوف مناسب لسابقه اذا شرط او ظرف مابعده او ظرف جاء فجاء مدخول حتى و لعلّه احسن استيأس الّرسل بانفسهم لأنفسهم او بقومهم او من ايمان قومهم و ظنّوا غلب ظنّهم او تيقنوا انهم قدكذبوا من الله فيما وعدوا من ايمان القوم اذا كان مجهولاً مجرداً او فى‏اصل الوحى او فى وجود الموحى على بُعدٍ بعيدٍ او ان القوم يكذّبونهم شديداً و جميعاً الى التّالى و يرتدّ من آمن ايضاً اذا كان مجهولاً مزيداً جائهم نصرنا القلبى فعلموا انا صدقناهم فى‏كلّ ما اوحينا اليهم او نصرنا الخارجى بالقاء نورالأيمان فى‏قلوب قومهم فآمن بعضهم و قليلهم لا كلّهم و كثيرهم فنجّى بسبب الأيمان من نشاء و لايردّ باسنا عذابنا عن القوم المجرمين و هم من لم نشاء ايمانهم و امانَهم و هذا تاكيد و لو حرصت اى ليس ايمان القوم بحرص نبيّهم بل يقع غالباً كما فيما مضى بعد ياس النبىّ و ظنه‏الغالب بعدم الأيمان به الى الّتالى ،و هذاالوقوع ايضاً مسبّب من نصرنا و القائنا نورالأيمان فى قلوبهم كالقائنا الوحى فى قلب نبيّهم ،فلادخل لحرص نبيّهم فى شئي فى‏ايمانهم من‏الواحد الى الكثير و هذابمعنيين من الله تأديب و تنبيه‏لنفس النبى حتى لايظن بنفسه اثراً و لايعجب و لايمنّ رسالته على‏الله و تسلية و تطييب لقلبه فى عدم‏ايمان القوم حتى لا يتحرّج و لايتعب و لا يَرى‏ نفسه مسئولاً عندالله على عدم ايمانهم .

اين آيه متعلق بماارسلنا است و آن متعلق به لوحرصت و همه دلجوئى حضرت خاتم و دلدادنست و تسليت از داغدارى كم بودن مؤمنان از اهل مكه ،و اينها نشانه مكّى بودن سوره و آيه است كه پنج نشانه فرق مكى (84 سوره) و مدنى (28 سوره) است ،يكى انواع تسليت است كه بزرگتر رنج و غم حضرت بى‏اثر يا كم اثر بودن رنجهاى شگرف آن حضرت و اموال ژرف خديجه بود كه همه به راه دين نهاده شد چنانكه در مردن خديجه هيچ نمانده بود از آنهمه ثروت كه مى‏گفتند (اگر به دريا ريزند دريا پر شود) و حضرت مانند (عزيزان مرده‏اى) بود تسليت‏ناپذير مگر به وحى خدا كه به چند زبان و بيان در آيات مكّى تسليت فرموده يكى اين سوره است كه دوازده ماده تسليت دارد يكى از آنها ولو حرصت است و يكى ما ارسلنا و يكى ظنّوا انّهم قدكذّبوا يعنى غم مدار تو كه مؤمن بسيار دارى گرچه بقدر دلخواه تو و بقدر بايست نيست اما باز بيشتر از مؤمن پيمبران پيش است ،زيرا بعض آنها با مدتى رنجهاى ناگوار چنان نوميد از ايمان مى‏شدند كه يك‏نفر هم نبود و باور مى‏كردند كه تا آخر هم كسى نخواهد بود و همه وعده‏هاى خدا (لعلّه يخشى) دروغ خواهد شد و او پيمبر تكذيب شده‏اى خواهد بود ،تا انجام كار ما به او يارى مى‏داديم به انداختن نور ايمان بر دل بعضى كه نجات آخرتى آن بعض را خواسته بوديم ،و باز تنها همانها ايمان مى‏آوردند نه همه كه قسمت عذاب دوزخ ما باقى مى‏ماند .پس پيمبر بايد از تأثير كار خودش در ايمان مردم نوميد باشد ،و آسوده باشد كه خدا او را بر بى ايمانى امّت نگيرد ،و كار او منحصر است به نيكو تبليغ نمودن به همه با تسويه كه سه چيز مى‏شود (نيكى تعميم تسوية ) و داند كه كسى ايمان به او مگر به خواست خصوصى خدا ايمان آن كس را ،نه خواست مطلق خدا كه ايمان را از همه دوست دارد ،در هيچ جا خواستن مطلق خدا مؤثر و منجّز نيست ،تأثير و تنجيز منحصر است به خواست خصوصى شخص خاص در وقت خاص به‏اندازه خاص .نام همين تنجيز با سه خصوصيت انداختن نور ايمان در دل و يارى خدا است ،و اين هيچ دخلى به پيمبر ندارد.

حتى متعلق است به لا يؤمنون مقدر اذا شرط جائهم جزاء  استيأس نوميدى بسيار است از ايمان مردم با ترس از برگشتن مؤمنين حاضر هم كه پيمبر در انجام بى امت محض باشد و نامش (پيمبرمكذّب) به تشديد و فتح ذال ،نه نوميدى از كار خدا  ظنّوا به معنى يقين است زيرا نوميدى بدون يقين نمى‏شود .

ضمير انّهم مال رسل است نه مال امت مگر بتأويل بعيد كه مناسب با تخفيف كذبواست و مناسب سياق آيه نيست نه سياق لفظ نه سياق معنى .

قد اشاره به شدت نوميدى و ببودن ظنوا به معنى يقين است ،كذبوا چهار احتمال دارد (معلوم مجهول تخفيف تشديد) و قرائت مشهور همه هفت قارى مجهول مشدّد است و مناسب سياق لفظ و معنى هم همين است كه عمده شرط صحت تفسير دو چيز است مناسبت سياق و قرائة مشهور اگر اجماع هفت قارى باشد واجب الأخذ والعمل مى‏شود ،و قرائت مجهول با تخفيف دو عيب دارد كه نمى‏تواند جائزالعمل بشود اول آنكه نسبة آن قرائت به نوزده نفر غير هفت قارى داده شده نه بيشتر و چون آنها نه قارى مرسوم مطاعند و نه عدد بسيارند پس از مقاومت عاجزند .دوم مناسب نبودن با سياق لفظ و معنى .

ضمير بارز جائهم مال رسل است ،و مال امت بودن گر چه مناسب معنى هست اما مناسب لفظ نيست زيرا در اين جمله نامى از امت برده نشده .

نصرنا انداختن خدا است نور ايمان را بر دل با مشية خاصه كه نشاء در اينجا همانست ،و اين انداختن هم يارى به رسل است براى پيشرفت كار و آبرومندى پس هم در جائهم مال رسل مى‏شود ،و هم يارى به امت است براى نجات از عذاب كه معنى فنجّى است ،و چون اين يارى به امت دوباره به لفظ فنجى ذكر شده و سياق هم آنرا لازم ندارد، پس نصرنا منحصر به يارى رسل مى‏شود كه يأس و ظنوا و كذبوا هم مال رسل بود .

فنجى قرائت مشهوره نزديك به اجماع ماضى مجهول است ،و مناسب با مجهول بودن لايردّ كه آن اجماعيست هم هست ،و قرائت نادر كه تنها مناسب با معنى و با لفظ نشاء است با دو نونست تا مضارع معلوم باشد ،و لايردّ مستأنفه است و مجرم دليل نفى رد است و مراد ما از استيناف تازه بودن معنى آنست با محتاج نبودن لفظ جمله سابقه به آن ،پس منافات با عطفش به فنجى ندارد ،زيرا هر جمله بيگانه غير ضرور را مى‏توان عطف نمود ،اينكه بيگانه نيست بلكه مناسب معنى سابق است گرچه ضرور لفظ سابقش نيست ،يعنى با آنكه پيمبران پس از نوميدى‏ها منصور به نصر ما شدند ،حكم عذاب ما بكلّى برنمى‏گردد و دوزخ خالى نمى‏ماند ،زيرا ما به شيطان عزت (نيرو) داده‏ايم (فوعزّتك) و وعده لأملئنّ در ميان نهاده‏ايم ،وعده ما نبايد خلف شود ،نه وعده به شيطان ،نه وعده به پيمبران ،هر دو وعده ما است و چون منسوب به ما است محترم و شدنى است، موعود هر كه و هر چه باشد ،يك وعده عفو هم مجمل بى‏تعيين داده‏ايم به همه در هر مورد ،آنهم شدنى است از دست خود ما ،نه به مطالبه بندگان كه كسى حق مطالبه آنرا ندارد ،زيرا منجّز نيست و هر چيزى تا منجّز نشود حق كسى نمى‏شود ،و تا خاص و معيّن نشود منجّز نمى‏شود ، اطلاق و اجمال منافى با تنجّز است ،و بيشتر اشتباه از فرق ندادن مطلق با منجّز مى‏شود ،ما هر مطلقى را براى خود نگه داشته‏ايم ،و هر منجّزى را به بنده داده‏ايم و حق او شده.

111 لقد كان فى قصصهم الّرسل والأمم عبرة مجاز بعلاقة السّببية المعتادة لا العقلية لأولى‏الألباب جمعه اشارة الى شئون العقل و درجاته و الى كثرة معقولاته و الّا فجمعيّة اولى تغنى عنه اذكل عاقل ذو عقل واحد لا ذوعقول وكذا اولوالأبصار لا اولوالنُّهى‏ و الحُجى‏ اذليسابجمع  ،ما كان القرآن حديثاً يفترى اى جديداً يقبل نسبة الأفتراء و لكن تصديق الّذى بين يديه اى مصدّقه و تفصيل كل شئي و هدى و رحمة لقوم يؤمنون .

مناسب حديثاً يفترى آنست كه تصديق به معنى اسم مفعول باشد يعنى گذشته‏ها بشارت به قرآن داده‏اند و تصديقش نموده‏اند ،اما مناسب مابعدش (كه تفصيل و هدى و رحمة همه به معنى اسم فاعلند) آنست كه تصديق هم به معنى اسم فاعل باشد ،يعنى چون قرآن تصديق گذشته‏ها مى‏كند مانند قصه يوسف كه بعينها همانست كه در تورية و در زبان يهود است ،پس نتوان نسبت افتراء بودن به قرآن داد .جمله ماكان تائيد عبرة است و اگر اين تائيد نبود سزاوار كه آيه مستقل باشد نه جزء آيه ،و كسى هم اختلاف در عدد آيات اين سوره نكرده همه صد و يازده گفته‏اند .

خاتمه در مطالب راجعه به لفظ و معنى اين سوره است كه در اثناء تفسير گفته نشده ،اينك بنام مستدرك مى‏گوئيم و ترتيب و استيعاب را ملتزم نيستيم ،چنانكه پيش از شروع به تفسير هم بنام مقدمه اندكى گفته شد .

اوّل لفظ يوسف در هيجده جاى اين سوره و در دو جاى ديگر هست كه در همه قرآن بيست جا .

و از ماده اسف مهموزالفاء به معنى غم خوردن بر مفقود شدن مطلوبست نه بر بودن يا پيدا شدن مكروه و اسيف يكى از نامهاى بنده مملوكست ،چونكه محبوب پدر بود و مفقود شد ،پس نام عنوانى او يوسف شد تا مفقود شدن و بنده شدن او كه هر دو بزرگتر بلاء بود دانسته شود ،پس نام اصلى او نبود .آيا پيش از پيدا شدن اين دو عنوان نام اصلى او چه بود ،معلوم نيست مانند برادرش كه در زادن او مادرش مرد بنيامين ناميده شد كه هم نام اصلى شد و هم نام عنوانى. و يوسف در اول زادنش عنوانى پيدا نكرد تا همان سبب نام اصلى شود ،پس يقيناً نام اصلى داشته كه تا 16 سال خوانده مى‏شده ،و چون نام عنوانى چنان شهرت عالمگير يافت كه ديگر نام اصلى او را نبرد ،پس از نظرها رفت و در دفترها هم نوشته نشد و يوسف علم منقول بالغلبه شد جاى نام اصلى را گرفت .اما توان همين نبودن نام اصلى را شاهد رومان بودن گرفت كه گرامى‏ترين پسرى به ستم برادران بزرگتر از پدر جدا شده .

قصه یوسف

اثر عباس کیوان قزوینی

[1] . تعدّد معانى يك لفظ و مشتقات آن لفظ براى تعدد قبايل اهل آن زبانست كه هر قبيله‏اى آن لفظ را به يك چيزى مى‏گويند يا آن لفظ به يك صيغه‏اى بر زبان مى‏آرند غير قبيله ديگر ،نه آنكه همه قبايل در همه معانى و صيغه‏ها متّفق باشند تا مشترك حقيقى بر آن لفظ صدق كند ،پس مشترك حقيقى نادر است .

[2] . گويند تجلّى خدا كمش موجب وجود است و تندترش موجب عدم همان چيز كه با تجلى كم وجود يافته و درجات تجلّى نسبة به اعيان ثابته (مهيات متقرره) فرق مى‏كند و فناء اين جهان به تند كردن تجلّى است بر آن.

[3] .يك حجره‏اى را محض گريه خود قرار داده نام بيت‏الأحزان بر آن نهاده بود ،فاطمه زهراء هم در شش ماه بعد از پدر چنين حجره‏اى داشت و اكنون در بقيع طاقى بر آن زده‏اند زيارتگاه شده.