شماره مقاله620

استعداد يك چشم تيز بين دوربين بى‏خطا است كه فعليات لايقۀ خودش را مى ‏شناسد و رو به آن مى‏ رود و روى همان مى‏افتد و قرار مى‏گيرد و آرام مى‏شود .

اگر استعداد كار و پيشه رو به علم برود مميّز مطالب علميّه نيست ،به اشتباه مى ‏افتد پس اختلافات بسيار در فتواهاى علمى رو مى‏دهد و در واقع همه معذورند (چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند) .

و به عكس هم چنين است كه استعداد علم رو به كار و پيشه برود به اشتباه واقعى مى‏افتد و خود نمى‏داند .

منشاء اختلافات از اينجا است كه در علوم و در هر كار و پيشه‏اى اختلافات لاينحلّ بسيار ميان آنها هست كه كم مسئله ای  بى ‏خلاف مانده با آنكه واقع يكى بيشتر نيست به دست غير اهلش افتاده ،چنين شده و اگر اهلى هم ميان نااهلان بوده گم شده ،قول و رأى او هم يكى از اطراف اختلاف  گشته ،با آنكه در واقع او فرد مطاع است  اما ميان شبهۀ محصوره گير كرده ، نامعلوم مانده .

و اختلاف چه در علم و چه در كار هم نقص است و هم ناقض غرض است و هم سالب اطمينان و اعتبار است و هم مانع جديّت و صميميّت است چنان است كه راست واقعى گم شده و دروغ‏هايى چند خود را به آن چسبانده آن را به خود و خود را به آن مشتبه ساخته و ساده لوحان حقيقت‏جو را به حيرت هميشگى و همه جايى انداخته‏اند ،و تا قيامت اين حيرت خردفرسا دامن‏گير و پابند همه شده، دست تحقيق را كوتاه بلكه شلّ كرده ،لذّت اطمينان را بر گلوى خردمندان حرام و آنها را از لذّت  محروم نموده .

اگر بر طبق آفرينش و دادۀ طبيعت رفتار نمايند در هر محيط و هر جامعه به قدر كفايت هم كامل‏العلم پيدا مى‏شود و هم كامل ‏الصناعت و همه بى‏ اختلاف زيرا لونطق‏العالم و سكت الجاهل لسقط الخلاف .

عالم آن مستعدّ علم است و نطقش تحصيل و يافتن مطالب است و يا مستعدّ كار و پيشه ،و جاهل غير مستعدى است كه مشغول شود به آنچه استعداد واقعى آن را ندارد  پس رأى در آن مطالب بدهد و البته اشتباه فطرى مى‏كند نه عمدى ،كه هم بر خلاف آن مستعد واقعى رأى مى‏دهد و هم خود اين غير مستعدين با هم اختلاف دارند.

پس اختلاف كمر شكن دنيا را پر مى‏كند (اين ناچيز دو جلد كتاب اختلافيه نوشته اول طبع شده دوم در شرف طبع است و نسخه‏ اش حاضر است) .