شماره مقاله 240

168. از روى حقيقتى نه از روى مجاز

ما لعبتكانيم و فلك لعبت باز

بازيچه همى كنيم بر نطع وجود

رفتيم به صندوق عدم يك يك باز

نطع سفره چرمى يعنى دنيا سفره‏ايست كه غذاهايش انحاءِ وجودِ مواليد است كه معروف هيجده هزار نوع است و همه موردِ انتفاعِ بشر است خُلِقَ لكم ما فى‏الارضِ جميعاً نيست چيزى كه نافع به بشر نباشد والّا لازم آيد لغو و عبث در سير وجود چونكه عالَم مادّه قابل هستى نيست مگر به تَبَع تنِ بشر و آن هم به تَبَعِ جان بشر مانند طفيلى كه در او لياقت شرط نيست لولاكَ لَما خلقتُ ‏الافلاكَ با آنكه اجرام فلكيه نسبت به مواد عنصرى پاك بالانشين‏اند باز خادم و مقدمه وجود بشرند تا چه رسد به اجسام موادّ عنصريّه كه همه به حكم لام ملكيّة لكم مملوكِ اختصاصىِ استحقاقىِ نوعِ بشرند و بشر مملوكِ اختصاصىِ استحقاقىِ وجود مطلق است و افراد بشر همه بازيگر يا كارگرانند و نفوس فلكيّه ادب آموز بازى يا كارند و گرداننده و ناظم آنها هم بازى توان ناميد و هم كارِ جِدِّى و صميمى هر كدام از جهتى اما بازى به معنى لغو و عبث نيست بلكه اغراض مهمّه ‏اى در كار است كه به همه بدى‏ها و شرور و مفاسد مترتبه بر آنها ميارزد چنانكه ملئكه همان مفاسد را ديدند گفتند اتجعل فيها من يفسد فيها خدا نفى فساد و تكذيب ملئكه ننمود بلكه اهميّت نتيجه حاصله از آن فسادها را اشاره فرمود انّى اعلم مالاتعلمون .اين ناچيز در جلد اول تفسير كيوان از صفحه 175 تا 194 شرح داده .

و نطع بر سفره شِطرَنج و نرد نيز گفته مى‏شود يعنى دنيا يك بازى است كه گروبنديش بر سر هستى (تولّد) و نيستى (مرگ)است و مهره‏ه ايش يا حريفانش انحاءِ مادّيه وجود و انواعِ موجودات است. و باز آخر اشاره به آنست كه اول هم همه در آن صندوق عدم كه سرمايه اين بازى ‏ها است بوديم و فلك شعبده باز ما را براى هنرنمائىِ خودش يكيك در آورد و به تماشائيان نشان داد و باز به صندوق نهاد براى دوره ديگر بازى كه در آرد و بنمايد و باز به صندوق نهد براى دوره‏هاى بى‏ پايان بازى ‏هايش كه به شماره در نمى ‏آيد و اسباب بازيش تنها مائيم كه هر دم به صورتى بر حسب اقتضاء بازى در مى ‏آئيم.

و بنابر اين معنى اين رباعى ضدّ و مخالف رباعى آينده است كه نمى‏آيد باز ،و مناسب اين معنى بايد بجاى رفتيم افتيم باشد.

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام