شماره مقاله 331

303 . تا در تن تو است استخوان و رگ و پى

از خانه تقدير منه بيرون پى

گردن منه از خصم بود رستم زال

منت مكش ار دوست بود حاتم طى

پى اول عصب است به قرينه رگ و دوم پاى است به قرينه منه. منه اول نهى از جَستن و خلاف تقدير خواستن است و دوم نهى از ذلت و انظلام و منت ‏كشى به اختيار است نه مظلوميت كه خارج از اختيار است و قابل نهى نيست ،يعنى تا زنده‏ اى تا شاه رگ گردنت مى ‏جنبد و تا اعصابت حسّ مى ‏كنند و عضلات را حركت مى ‏دهند سه كار مكن كه ننگ است و آدم بايد به اختيار زير بار ننگ نرود و اگر بى‏ اختيار بود ننگ نخواهد بود هر ذلّتى ننگ نيست اول با قضا و قدر ستيزه (لجبازى) مكن تسليم شو كه چاره ندارى و اگر تسليم شدى غم و دردت كم‏تر است.

دوم ذليل دشمن مشو و تا قوّه دارى دفاع كن از قوت دشمن مترس كه شايد مقدّر نشده او بر تو چيره شود شايد به خلاف عادت و انتظار او خيره تو شد بعيد نيست. رستم زال كنايه از منتها نيرومنديست و حاتم كنايه از منتها سخاوت بى‏ منت نهادن است كه نادر است.اغلب اسخياء متكبر و منت‏ گذارند و ذليل مى ‏كنند.

سوم از كسى چيزى مخواه كه همين خواستن منت ‏كشى و ذلّت است خواه بدهد خواه ندهد زيرا اگر مقدر است به تو چيزى برسد بى منّت ‏كشى هم مى‏ رسد و اگر مقدر نيست با منّت هم نمى‏ رسد پس ذلّتى به رايگان و بى ‏عوض به تو رسيده به اختيار خودت و ذلّت به اختيار ننگ است.

حاتم پسر و دخترش هم كريم بودند امّا شهرت حاتم نگذاشت كه كرم آنها نمودار و مشهور شود چنانكه اكنون هم ضرب‏المثل همان حاتم است دوم ندارد و هر كه را بستايند گويند حاتم عصر خودش است.

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام