شماره مقاله 370

45 . در صومعه و مدرسه و دير و كنشت

ترسنده دوزخند و جوياى بهشت

وانكس كه ز اسرار خدا باخبر است

زين تخم در اندرون دل هيچ نكشت

مراد خوبان و بدان در انظار مسلمانان است كه اهل صومعه (مسجد)و مدرسه (محل عبادت و علم)را خوب مى ‏دانند و اهل دير نصارى و كنشت گبران را بد ،ولى چنين نيست مناط ترس دوزخ و جويائى بهشت و اين صفت در همه پيدا مى ‏شود منحصر به مسلمان نيست و هنوز اين صفت هم نشانه نادانى اسرار قضا و قدر است كه پندارند ترس آنها مغيّر تقدير و سرنوشت است و كارها به اختيار است و هر كه عنوان تأثير را فوق عنوان اختيار بشر بداند تخم بيم و اميد را به عنوان مؤثرى در دل خود نمى ‏كارد و كار را بيرون از اختيار مى‏داند، كاشتن كنايه از اختيار است والّا بيم عذاب و خواهش در هر دلى قهراً هست نمى ‏توان بيرون كرد و با خبران از اسرار خدا هم بدون بيم و اميد نيستند اما مى ‏دانند كه بيم و اميد آنها تغيير واقع و مقدّر را نمى ‏دهد.

پس غرض خيام ابطال دو خيال است يكى انحصار بيم و اميد به صومعه ‏نشينان دوم مؤثر بودن بيم و اميد در تغيير مقدّرات هر كسى ،و چون با خبر از اسرار خدا در عين داشتن مؤثر نمى ‏داند پس گويا ندارد و اين تخم را در دلش نكاشته تا سبز شود يا نشود (اثر بكند يا نكند).

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام