شماره مقاله 394

رَجَوتُ‏ الفوزَ عنده بِاِنقِيادى

لِما يُجرى عَلَىَّ من زَلازَل

اِلهى  ضلّ فيك العقل قدما

فلمّا حَسَّ ذل النّفسِ اِندَلَ‏

هماره عجز و ذلّت ذاتى خودم را براستى با خدا در ميان نهادم و هر چه تذلّل نزدش نمودم راست بود كه ذاتم ذليل و عاجز است و به خدا واگذاردم همه كار را كه ببندد يا بگشايد به اراده خودش نه به خواست من ،و هرگز بر خود نپسنديدم جز آنچه او پسندد و تسليم شدم چه عزيزم بدارد نزد خلق و چه ذليلم ،همانكه ديدم نقص مرا خواسته من زيادتى نخواستم همانكه ديدم نمى‏ گذارد وارد آب شوم و مى‏ فرمايد برگرد برگشتم و وارد نشدم ، نخواستم چيزى را كه او برايم نخواست و هر چه از جانب او رو به من آورد بدم نيامد اباء نكردم به جان پذيرفتم ،گرفتم هر چه او عطا كرد و خوددارى كردم از آنچه او نخواست خواه عطايش كم بود و نخواسته‏ اش بسيار يا خود داريم كم بود يعنى به سختى يا زياد يعنى به خوشى به هر حال خوددارى كردم ،كافر شدم به هر چه دلم خواست و ايمان آوردم به هر چه او وحى كرد و بر پيمبرانش نازل نمود.

همانكه مرا بر زمين زد افتادم ذليلانه كه گويا افتاده‏ بودم همانكه بلندم كرد چنان سر بلند شدم كه مردم ) اسب‏سواران) به نظرم رجّاله آمدند كه بايد غاشيه ‏ام را به دوش كشند در جلو موكبم بدوند.

اميدم به فوز عظيم و روسفيديم نزد او منحصر است به انقيادم و گردن نهادنم به هر چه او بر سرم آرد و مرا بلرزاند و زير و زَبَر كند .خدايا خردم از اول گمراه تو بود و تو را باور نمى ‏نمود همانكه ذلّت نفس را ديد كه از خود ندارم هر آنچه دارم تو را يافت و باور كرد به عزيزى و عطابخشى ،و دانست كه ذليل حق هستى ندارد ،حالا كه هست بايد هستى او را كسى داده باشد كه هستى و عزّت از خود داشته باشد.

اگر افكار (مضمون) اين اشعار عربى را با آن 23 رباعى سابق برابر كنيم بينيم كه توافق كامل با هم دارند و عمده فكر خيام عجز و نوميدى از فهم راز خلقت و شكايت از اهل زمانه و بى‏عدالتى اوضاع جهان و نادانى پيشروان بوده ،و در نتيجه اين ناگوارها بناچار دعوت به مَى و مستى نموده و به خوشى مصنوعى جعلى تا كمتر حسّ شود ناگوارى و دور كردن اين فكرها از خود به زور دل را عادت دهد به بيخيالى و به تسليم حالى نه تنها قالى.

پس مَى را در اشعارش كمتر ميتوان به وجد و حال و سماع تصوّفى تأويل نمود و آنچه در شرح سابق تأويل كرده‏ام مطابق عرفان علمى است نه تصوّف[1] ‏زيرا تصوف يك مسلك مهمّى است بلكه پرمرام‏تر از همه مسلك‏ها است و خيام مى‏ خواهد هيچ مسلكى نداشته باشد پس مرادش از دعوت به مَى دعوت به بى‏ مسلكى است ،چونكه ميخوار در مستى دست كشيده از هر عنوانى كه در هشيارى داشته ، پس خيام مرام خودش را تشبيه نموده به آنچه لازمه حال مستى است بى ‏آنكه اصل مستى و شرب مَى مقصودش باشد ،يك شاهد بر مدّعاى ما رباعى 130 متن است.

چنين عمر كه غم در پى او است

آن به كه به خواب يا به مستى گذرد

و اين از قبيل تقييد داخل و قيد خارج است و بهترين تشبيه است زيرا راه تفصّى و كتمان مرام باز است تا كسى بر وى اعتراض كند مى ‏تواند جواب دهد كه به رسم شاعرى است و به رسم اهل هر عصر است كه مدح مَى بد نيست بويژه در شعر اما خوردنش بد است كه در مطايبه علم بيعمل بايد ناميد .

***

1. فرق عرفان و تصوف را در عرفان‏نامه شرح داده‏ام و در رازگشا نيز صفحه … و در ثمرالحيوة و استوار نيز .(منه)

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام