شماره مقاله 426

.  4ساقى غم من بلند آوازه شده

سرمستى من برون ز اندازه شده

با موى سفيد سرخوشم كز خط تو

پيرانه سرم بهار دل تازه شده

غم گاهى اضافه مى‏ شود به غمخور يعنى محل غم و گاهى به معشوق يعنى مبدء و سبب غم و گاهى به كار مهم و گاهى بى‏ اضافه است اما غالباً صفتى دارد مانند بسيار و ديگر و اندكى و مهلك ،و نيز مضاف‏اليه غم (سبب) گاهى مطلوب است و گاهى مهروب يعنى غمم از آنست كه چرا او را يا آن را دارم يا چرا ندارم يا مى ‏ترسم كه بيايد و داشته باشم ،پس غم همان ترس است معنى مجازى غم مثلاً غم مرگ را دارم غم فقر را و رسوائى را و خجلت را و ننگ را و يا غم خدا را يا غم گناه را يا غم بى‏ غمى را يا غم پرغمى را يا غم فراق را كه حالا هست يا مباد باشد و رو دهد.

(من جز غم آن بسر ندارم شادم كه غم ديگر ندارم) بهار

سر به معنى وقت است (پيرانه سر آمدم بكُتّاب) و به معنى هوس هم (سر يار دارم امشب) و شروع در كار هم و جانب هم و آخر هم و بالاتر هم مى ‏آيد مانند سرآمدان هنر و عمرم سرآمد رفتم بسراد در سر كارم ،امّا معنى وقت منحصر است به پيرى نه جوانى و به فراغت (بيكارى) نه اشتغال سر پيرى معركه گيرى – سر فراغت – سرور – سركار – سر و كار – سر سوداء – رفتم بسر وقت او يعنى به سراغش – سرانجام نام كتابى است كه اين ناچيز در آداب زندگانى بشر نوشته اسير را سر ده يعنى رهاكن – سر زده داخل مشو – سر و سامان به ازين بى سر و سامانى نيست آب سر كرده مى ‏آيد يعنى رخنه كرده – سردادن درويشان به قطب خود – سرمست سرشار يعنى تمام مست و تمام ريزان – سر دفتر سر دبير يعنى رئيس اول – سراب سرچشمه يعنى اول سربسر يعنى برابر – ترازو سر دارد ،عدل خدا ميزان بود دنيا و عقبى كفّه‏ ها اين سر اگر پستت كند آن سر بلندت مى ‏كند – سراسر يعنى از اول تا آخر گويا شراشر معرب سراسر باشد زيرا به همان معنى است بشراشره اى بكلّه – سر ناخواستارى بهانه بسيار دارد – سر جنگ دارى يعنى بناى جنگ – سر ناسازگارى يعنى خيال مخالفت – سر صلح به پيش آر – سر زده يعنى روئيده – سر كردن درخت يعنى بريدن شاخهايش – سر بسرش مگذار يعنى بحث و جدل مكن – سر ده بچرد عرب اِسامة گويد باب افعال از سوم چريدن سائمه چرنده (و اَسَمْتُ سرحَ ‏اللّحظِ حيثُ اَساموُا) سر راه بر او مگير يعنى مانع مشو يا بهانه مجو – چه بلاها به سرم آمده – سربرداشت يعنى آغاز دعوا كرد – سر بسته يعنى مجمل و مبهم – سرجوشِ هليم سرشير- سرسرى يعنى اهمال و بى ‏دقتى – سربگذار يعنى بخواب – سربردار يعنى بيدار شو – در بلاد خراسان لفظ (جواب سر بالا) در 4 جا گفته مى ‏شود :

. 1به طور استعلام بپرسند او بگويد نه.2 . آنكه بخواهند يكى را با خود همراه و همدست و هم خيال كنند او نپذيرد.3 .آنكه مطالبه طلب كنند يا قرض بخواهند و او ندهد.4 .آنكه بخواهند با كسى كه قهر و كينه داشتند آشتى و دوستى نموده دشمنى را خاتمه دهند او نپذيرد يا بخواهند معامله ‏اى كنند او راضى به قيمت يا به اصل معامله نشود در همه اين چهار مورد گويند (جواب سر بالا داد) يعنى نفى و انكار و دشمنى هم در اخبار هم در انشاء.

لفظ سربار به دو معنى است بارى كه بالاى بار ديگر نهند و بارى كه بر سر خود نهند و برند،حمالان مشق بار روى سر را مى‏ كنند تا جائى كه پنجاه من تبريزى بار مى ‏توانند بر سر نهاده دو فرسخ راه برند ،اما مغز سر زود معيوب مى‏ شود ،عمامه بزرگ را هم در خراسان سربار مى ‏نامند (رحمان سربسر) مثل است در دو چيزى كه يا دو معامله ‏اى كه با هم برابر باشند و هيچ يك برترى نداشته باشد .

و لفظ رحمن يا به ملاحظه بودن رحمان اسم خدا است در فيوض عامه خدا كه به تساوى است ميان اشياء بى ‏تفاوت و يا مورد اول اين مثل خطاب به رحمان نامى بوده كه نام مخاطب هم جزء مثل شده و باقى مانده.

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام