شماره مقاله417

قطعه چهارم سه شعر است به قافيه ميم و ها

سَبَقتُ ‏العالَمين اِلَى ‏المَعالـى‏ بصائبِ فِكرَةٍ و عُلُوِّ همّةٍ

فَلاحَ بحكمتى نورُالهُدى فى لَيال للِضَّلالَةِ مُدلَهِمَّةٍ

يُريدُ الجاحِدونَ لِيُطفِئُوها و يَابَى ‏اللهُ اِلّا اَن يُتَمِّهُ

از همه مردم پيش افتادم در كمالات به نيروى فكر راست‏رو و بلند همتى كه به هر معلوم كه رسيدم قانع نشده بس نگفتم و بر آن نه ايستادم تا از طلب بنشينم بلكه شتابان برجَستم و در بدر رفته مى ‏جُستم تا آنكه در اثرِ تلاشِ عميقانه ‏ام نور صبحِ هدايت پيدا شد در ميان شب‏هاىِ گمراهى تاريك بهم فرو رفته و گرگ‏وار همه را فرو گرفته كه مردم همه دشمن دانش شده و دَرِ علم را به روىِ خود بسته و براى همه امكانش را منكر شده مى ‏خواستند كه خواموش كنند نورِ علم را به نوميد كردنِ پژوهندگان كه نه خود به علم رسيده‏ بودند و نه مى‏ گذاشتند كسى برسد و مى ‏گفتند در اين زمان علم محالست .

امّا خدا نخواست و نگذاشت كه جويندگانِ عِلم سخنِ منكران را باور نموده برگردند و رفتند تا رسيدند ،و بجاى فى به قاعده مى‏ بايست كه مِن باشد امّا اگر مِن بود مى ‏فهمانيد كه شبها تمام شدند پس نورِ صبح پيدا شد ،و حالا فى مى ‏فهماند كه در ميانِ شب ‏هاىِ پايان ناپيدا هنوز صبح نشده از دور نور نمايان شد و به جويندگانِ پر اميد نويد داد كه هان برنگرديد.

و لامِ للضلالة لامِ غايت است و متعلّق بمُدْلَهِمّة است كه به معنى متكاثِفَةُ الظّلام است يعنى شب ‏هائى كه ادله مام آنها سبب گمراهى روندگان است ،و براى اينست كه با نيامده چونكه جاى بالضّلالة بود كه تاريكىِ شب ‏ها عينِ ضلالت باشد و حالا تاريكى مقدمه موصله منتهيه به ضلالت است قهراً و بالنّتيجه .

مراد از حكمت جويائى و طلب صادقست و ضميرِ مؤنث ليطفِئوها به آن بر مى ‏گردد و خواموشىِ طلب بى‏اثر بودن و به مطلوب نرسيدنست و ترك طلب است كه منكرانِ علم مى‏خواستند حكمت را يعنى طلب و تلاش را فرو بنشانند و خدا نگذاشت طلب را ادامه دادند تا به علم رسيدند ،پس مرجع ضميرِ بارزِ يتمّه غيرِ مرجعِ ضميرِ مؤنثِ ليطفئوها است و بعضِ نسخِ اين شعر (كه جاى ديگر هم هست و به غير خيام هم منسوب است) ليطفئوه است پس مرجعِ هر دو ضمير يكى مى‏ شود و مَأخَذِ اين شعر مال هر كه باشد آيه يريدون ليطفئوا نورالله بافواهِهم است.

***

نویسنده: عباس كيوان قزويني

رباعیات خیام