شماره مقاله755

یك معنى تفكّر، غور[12] در همین‏گونه امور است و پیدا كردن‏ فلسفه ‏هاى شخصى از عبادات دینیه است كه تكرار نماز باید ما را هدایت كند به اینگونه فكرها و بدانیم كه غرض از دین شكستن صورت خودى و خودبینى است و جا دادن ذلّت‏ها در دل براى خدا و باور كردن عجز و نیستى و احتیاجات خود و تكیه كردن در همه امور و احوال به خداى تواناى مهربان كه در عین اعطاءِ اختیار به ما سلب اختیار را از ما خواسته كه ما خود به اختیار سلب اختیار از خود كنیم و تابع امر دین باشیم از اوّل به زحمت تا وقتى كه امور دینیه همه ملكه راسخه در ما بشوند،كه خود به اختیار همان را خواهیم كه خدا از ما خواسته كه اگر حكم دین و ترس عذاب هم نبود ما به همین روش دیانات رفتار مى‏نمودیم؛و این آخر مقام متدین است در مرحله دیانت تا حال اختیار مطابق با دین اضطرارى شود.

و در این قسمت است كه مى‏توان دین را نسبت به خود داد كه دینِ‏من وقتى صحیح مى‏شود كه من به حال رضا و اختیار بپذیرم اعمال دینیه را ؛و تا این حال رضا پیدا نشده آن دین ،دینِ‏خدا است نه دینِ‏من؛یعنى من مجبوراً به دین خدا عمل مى‏كنم تا وقتى كه این جبر مبدّل به اختیار شود و بر خود من كشف شود حقایق دین و فوائد اعمال دینیه و بدانم كه امرِ خدا ما را به آن دین براى یافتنِ آن فوائد بوده.پس آن وقت دین را به خود مى‏توان نسبت داد كه دینِ من یعنى دینى كه به امضاء من هم رسیده و من قلباً موافقم با این احكام.

و البته این حال رضا به دین پیدا نمى‏شود مگر وقتى كه شخص در خود ببیند اندكى از آثار مطلوبه آن دین را كه به اصطلاح عرفاء نمونه بهشت و دوزخ را در خود ببیند و این شهود بر زبان عرفاء جارى است و منقسم مى‏شود به سه قسم:

یكى از دور دیدنِ‏آن نمونه است.

دوم از نزدیك دیدن و گاهگاه دیدن است.

سوم واقع شدن در آثار است به طور استغراق[13] و دوام كه هرگز غیر آن آثار را نمى‏بیند؛ این است مراد از حقّ‏الیقین كه بر زبان عرفاء جارى مى‏شود (ثم لترونها عین‏الیقین) و این است حال آن یك نفر از اصحاب پیغمبر كه گویند روزى حضرت وارد مسجد شد و جمعى از اصحاب نشسته بودند زید نامى سر به گریبان خود فرو برده بود،پیغمبر نزد او آمده بالاى سرش ایستاد و دستى بر شانه او زد و فرمود:

كیف اصبحت یعنى در چه حالى،عرض كرد الآن مى‏بینم قیامت را كه برپا شده و حساب از مردم مى‏كشند و بعضى در دوزخند و بعضى در بهشت؛ بنابه روایتى او در جواب گفت: اصبحت موقناً؛پیغمبر فرمود: و ما امارة یقینك یعنى چه نشانه دارى براى یقین خود؛ او گفت: كه مى‏بینم صراط ممدود است و میزان منصوب[14] است و نامه‏هاى اعمال پرّان‏ است و مردم بعضى در بهشت و بعضى در دوزخند،آنگاه پیغمبر اشاره به دهانِ‏او نمود فرمود: بس است دیگر اظهار مكن.

و گویند كه زید بعد از آن به دیگران گفته بود كه اگر پیغمبر مرا منع نمى‏كرد من اهلِ ‏مسجد را یك‏ یك نشان مى‏دادم كه كدام اهلِ‏بهشتند و كدام اهلِ ‏دوزخ.و غرض ما آن‏است كه باید هر دیندارى اینگونه مقام باطن‏بینى را از اوّل وجهه خود ساخته و روى همّتش را بسوى اینگونه معاینه‏ها بگرداند و از پاى ننشیند تا وقتى كه خود را به این مقامات برساند.

حیف است كه آدمى رنجى در دین به خود راه دهد و آن رنج بى‏نتیجه باشد و البتّه بى‏نتیجه‏گى در اثر اهمال و سستى خود شخص خواهد بود.

از اینجاست كه مى‏گویند قدر و قیمت هر كسى به قدر همّت او است بلكه قدرت هر كسى به قدر همّت او است كه آدمى بر هر چه همّت گمارد و دنبال همّت را بگیرد و سستى ننماید البته خواهد از پیش برد و انجام داد،اگر كسى عجز در خود دید بداند كه از قصور همّت خودش است و این‏گونه همّت مختص به انسان است.

گویند هر موجودى به قدر قدرتش همّت دارد مگر انسان كه به عكس است، به قدر همّتش قوّت پیدا مى‏كند.و همّت امرى است مانند امور اختیاریه كه قابل زیادتى و نقیصه است:

اگر گویی كه بتوانم قدم در نه كه بتوانی و گر گویی كه نتوانم برو بیرون كه نتوانی

عرفاء هم گویند: مراد از همّت خلع[15] قدرت و تدبیر است از نفس‏ خود و بستن امید محكم به خدا و آنچه كار كن است در اثر اینگونه همّت حول و قوّه الهى است.

عباس کیوان قزوینی

کتاب اختلافیه

——————————————————————-

[12] . غور = فرو شدن،فرو رفتن،دقّت كردن.تأمّل كردن.

[13] . استغراق = غرق گشتن.

[14] . منصوب = برپا كرده.

[15] . خلع = بركندن،بركنار كردن.