شماره مقاله 116

مانى در 256 م متولد شد و در سن 13 سالگى بر او تجلى شد كه مقارن سال دوم پادشاهى اردشیر بابكان بود و در 280 م دین خود را اعلام كرد و پیشرفت دین مانى در تركستان روس و چین و ایران و هند سرایت كرد و علت آمادگى مردم بعنوان ظهور یك بزرگ مرد در اول هراره بود.

مانى از شاهزادگان اشكانى بود.

دین مانى بنابر ترك امور دنیوى و توجه بدنیاى دیگر بود و توان گفت تصوفى بود كه بصورت دین تجلى كرد ابن ابى ‏العوجا كه بجرم مانویت كشته شد از بزرگان مانوى بود.

برزویه طبیب كه كتاب كلیه را از هند به ایران آورد مانوى بود غیر از چهار كتاب ودا دیگر آثار هندوان از گفتار مانوى متاثر شدند مقدمه كتاب كلیه عقاید مانوى را بیان داشته است.

در كتاب تحقیق و بررسى در تاریخ تصوف عمید زنجانى نوشته كه مانى گوید انسان از دو قسمت آشتى ‏ناپذیر و رزوان یعنى دو ازلیت نور و ظلمت تشكیل یافته و مظاهر آن جنبه‏ هاى مادى و لذائذ و شهوات اهریمنى و از ظلمت سرچشمه گرفته و براى رهائى روح و نجات از اهریمن ظلمت ریاضت‏هاى شاقه و ترك مشتهیات كوشش نماید و آنهائی كه بمرتبه جاودانى نور برسند باید از توالد و تناسل و زناشوئى و شهوت و لذائذ مادى اجتناب ورزند و براى یكبار هم گوشت نخورند و همواره در حالت روزه وصال باشند آئین مانى بعد از وى در چین و تركستان و بین‏ النهرین و مغولستان و مصر و الجزایر انتشار یافت بدستور المهدى خلیفه عباسى مانویان تحت تعقیب قرار گرفته و عده ‏اى از آنها كشته شدند.

تاریخ مختصر ادیان بزرگ فلیسین شاله ترجمه محبى گوید دین مانى در قرن سوم میلادى در مرز ایران و بابل نمایان گردید مانى از فرقه ماندائى مسیحى یا نازارئیان كه پیرو یحیى بوده و عیسى را دروغگو میشمردند مانى هند را سیاحت كرد بعقیده مانى كتاب عهد قدیم متعلق به امیر تاریكى است و نوشته‏هاى پولس رسول بى ارزش است عیسى پیامبر راستین نور است برگزیدگان گوشت و شراب غیر از ماهى نمى‏خوردند و ازدواج نمیكردند گروه دوم شنوندگان ازدواج میكردند از گرد مال پرستى و دروغ اجتناب كنند.

روزه گرفتن و نماز خواندن براى خورشید و ماه منبع نور معمول بود در قرن یازده میلادى وارد فرانسه شد تا سازمان تفتیش عقاید آنرا برانداخت.

مانى به عیساى نور كه ازلى و عیساى دردناپذیر و دیگر عیساى زاركش اورشلیم كه بشكل انسانى ظاهر شد ولى نور محض است از بطن مادرى متولد نشده و نه دار زده شده سوم عیساى یهود كه اشتباهاً او را گرفته و دار زدند و این عیسا را شیطان میداند عیساى اورشلیم نیز فلكى و غیر دنیائى بود و تمام عالم صلیب او است مخصوصاً درختها كه در نهاد جوهر الهى تمركز یافته و چوبها صلیب عیسى هستند.

آموزش اسلام پروفسور شوشترى در صفحه 79 مینویسد جهان تن ساخته اهریمن است از لذات مادى باید پرهیز كرد گوشت نباید خورد جاندار را نباید آزار رساند نباتات را بیهوده نبایست از بین برد روحانیون از زن و دو روئى و دروغ و جادو سخت پرهیز میكردند نفس حیوانى اهریمن است خواهشى كه از او برمى ‏انگیزد و در نظر ما زیبا میكند در حقیقت پلید است صدیقین همگى از زن و زن از مرد پرهیز میكرد در سال سه ماه و حتما در ماه هفت روز روزه میگرفتند و در روز یكبار غذا میخوردند و در لباس هر سال یكى داشته باشند جاندار را آزار نمیرساندند و سبزه را پایمال نمیكردند و با توكل و صبر شداید را تحمل میكردند و ماه و آفتاب را رهائى نورى كه در تاریكى تن زندانى شده ‏اند كار میكنند و نور اهورمزدى بوسیله خورشید بعالم نور پیوستگى مییابد و از انجماد و سردى اهریمنى بواسطه ماه تصفیه گشته بمبداء مى ‏پیوندد.

در كتاب حلاج اثر میر فطروس در صفحه 14 نوشته شده است كه مانى گفته روح در ظلمات ماده محبوس است و پیوسته میكوشد تا از زندان ماده خلاص یابد تا خود را به سرزمین جاودانى نور (فنا – نیروانا) برساند هر قدر جسم ضعیف شود روح نیرومند میگردد و در رهائى نور كه در انسان محبوس است بكوشد و آنرا از ظلمت اهریمنى ماده آزاد سازد و فریب لذتهاى دور از حقیقت كه ساخته و پرداخته اهریمن است نخورد آنچه براى نفس حیوانى عزیز و لذیذ است از زناشوئى و ثروت دور ماند نفس كشى ،تجرد ،بى آزارى وتوكل براى برگزیدگان دین مانوى ضرورى است .

كتاب بحیره تالیف فزونى استرآبادى با حواشى كیوان قزوینى بوده است و در صفحه 537 نوشته كه مانى در علم نیر نجات و طلسمات و سیمیا و هیمیا و كیمیا و ریمیا وارد بود مانى چشم بر هم نهادى و بر حریر چند خط كشیدى و چند دایره نمودى كه با پرگار و مسطر تفاوت نداشتى بر پارچه خط كشیدى كه بر یك تار رفتى و دایره چند میكشید كه قطر آن پنج گز بودى صورت ربع مسكون را بر بیضه نمودى كه جمیع بلاد و جبال و بحور و عیون پدید بودى و جامه ساخته بودى كه هر كه پوشیدى غایب شدى در غارى در چین یكسال منزوى شد كه در غار بر او بستند و قبلا مایحتاج خود را فراهم نموده بود و بعد از یكسال درب را گشودند كارنامه ارژنگ را ظاهر ساخت مردم چین مرید او گشتند در زمان شاپور بن اردشیر بایران آمد سرب بر سینه‏اش ریختند هر چند آتش میكردند سرب بر سینه ‏اش گداخته نمیشد و شمشیر بر تنش كارگر نبود سنگ بر پایش بسته هلاك كردند مردم عالم بشور و غوغا درآمدند.

در كتاب رهبران رهروان فاضل مازندرانى مانى را مانیوش بمعنى پندار و روح است مى‏نامد مانى در عصر شاپور اول بسر مى‏برد و گویند در عصر شاپور بن اردشیر بود مانى كتاب شاهپورگان بیاورد دوازده حوارى داشت بعد از فوت شاپور بهندوچین و تبت رفت مانى دوباره بایران برگشت زنده او را پوست كندند بهرام بن هرمز در سال 277 م همه مانویان را قتل عام كرد و پوست مانى را بكاه انباشت شروع كار مانویان نخست در بابل بعد در سمرقند بود مسیحیان بر اعتقاد مانویان رد نوشتند تا سال 1200 مانویان كم و بیش بودند و در تركستان تا ایام استیلاء مغول دیده میشدند اغسطین رومى بانى علوم الهى مسیحى كتاب اعترافات را نوشته چون در جوانى مانوى بوده لذا بر رد مانویان نگاشت رسم اعتراف مسیحیان به گناهان از دین مانى یا از دین مهر پرستى اقتباس گردید ابوریحان بیرونى مینویسد رازى در علم الهى تحت تاثیر كتاب سفرالاسرار مانى قرار گرفته است .

برگزیدگان و موجودات صدیقین از خوردن گوشت و آشامیدن شراب و تعرض به زندگان و موجودات جاندار و انسان و حیوان و نبات و نزدیكى به زن و دروغ و حرص و شهادت بیجا و ناروا دورى كند درجات مانوى بعد از شماسین و معلمین كه مبلغین و طبقه آخرین بفارسى نغوشاك نیوشاك و بسریانى سماعین میگفتند و طبقه دوم ریاضت پیشه كنند و از سحر و جادو پرهیز كنند تعلیمات را با ساز و آواز خوش میگفتند كه پیروان ساده را سماعین مشتق ار سماع و نفوشاك و نیوشاك از نپوشیدن است شاهپورگان را مانى براى شاپور اول بخط پهلوى نوشته بقیه كتب خود را بخط مخصوصى مشتق از سریانى نگاشته است و در روى سفیدترین اقسام كاغذ یا پوستهاى براق یا حریرهاى سفید با مركبى بسیار براق و شفاف با الوان سبز و سرخ و مذهب و منقوش و شیرازه‏هاى استادانه و جلدهاى نفیس ترسیم میكرد و در دیوار معابد از گل و بوته و سازندگان و خوانندگان زیبا منقوش میكردند عطر و بویهاى خوش و سوختن عود و عبیر از اعمال مانویان بود آئین مانوى دین رسمى قوم اویغور شد نقاشى مانى بچین رفت و نقاشى چینى بوجود آمد تذهیب و نقاشیهاى مغول و تیمورى و صفوى از نقاشى مانویان سرچشمه میگیرد تجلید و صحافى و شیرازه و نوشتن عنوان كتاب در پشت جلد و استعمال مركب چین و مزین كردن خطوط باكلیل و آمیختن ببویهاى خوش و اراستن كتب به نقوش و صور از مانویه است .

در كتاب فرازستان از اسمعیل تویسركانى در صفحه 319 گفته شده در زمان شهریار شاپور ذوالاكتاف مانى از چین به ایران آمد و گفت با زنان نزدیكى ننمایند تا این تخمه برافتد تا برافرازگاه شوند و فرشته گردند كشتن هر جانور را نیكو دانستى كه آزاد كردن روان مایه خوشنودى یزدان است مانى از مردم رى بود بچین شد نامه بچهره‏ هاى گونه گون آرایش داد گفت مانند فرشتگان آسمان است نامش را ارژنگ نهاد زمان شاپور بایران آمد شهریار او را با حضور موبدان بخواست شاه او را از پیش خود راند مردم تصور كردند كه شاه فرمان كشتن او را داده بسنگ و كلوخ و چوب و مشت او را كشتند برخى آئین او را به پنهانى قبول كردند .

مانى از حیث وسعت و عظمت فكر و نبوغ معنوى و نفوذ روحانى در تاریخ تصوف جهان یك شخصیت عدیم‏ النظیرى میباشد قویترین طریقه اشراقى كه بر مكاشفه و اشراق و عقاید مخصوص تكوینى و جوهر مركزى عقاید گنوسى بود كه از تاثیر فلسفه جدید یونانى مخصوصاً افلاطونى مایه گرفته است مانى آئین مغتلسه را ترك و دین ناروائى شمرد از زن و شراب و گوشت اجتناب نمود مانى از زندان ببهشت روشنائى رفت سر از تنش جدا و به دروازه شهر آویختند تنش را قطعه قطعه كرده بخاكروبه دان ریختند بعداً ظاهراًپیروان وى قطعات مزبور را جمع‏آورى كردند گفته شد مانى هفت كتاب دارد مكتوب اهدائى به شاپور یا شاپورگان اشعار دوازده هیجانى انجیل زنده گنج زندگى پراگماتیا را رساله كتاب اسرار كتاب عظیم لامه‏ها بود مانویت از مسیحیت و زردشت و بودا بنا شده بود بزرگترین عید (یما) در برابر صفه‏اى بود ارزنده مانى را مجسم میساخت منبرى كه فرستاده آسمانى موعظه میكند و میز محاكمه‏اى كه خان مانى را زنده میسازد دین مانى در كلیه مذاهب بعدى خود تاثیر بسیار از خود باقى گذاشت در كتاب آموزش اسلام از پروفسور شوشترى در صفحه 53 گفته است مانى گفته كه اتصال روح به تن قهرى است و این كشمكش كه ما زندگى دنیوى مى‏گوئیم براى این است كه روح از پیوند غیر طبیعى خود را نجات دهد و به اصل پیوند او در انجام ارواح به عالم نور و تن با تاریكیها به عالم تاریكى پیوسته كشمكش به پایان میرسد و زندگى اتفاقى و قهرى است .

مانى گوید اصول عقاید و اعمال همان است كه پیغمبران خدا در هر زمان آورده‏اند و در بعضى از قرون بدست بودا و زردشت و عیسى بود و انجیل مانى 22 باب و خود را فارقلیط و خاتم پیغمبران میدانست اتصال روزه بروزه دیگر و صدقه دادن و جز قوت یكروز نگذاشتن ترك مجامعت و پیوسته در جهان گردیدن و ده یك دارائى اویند و افراد چین و تبت و هند بركیش او هستند.

رهبانیت مسیحى با مانویت مربوط میباشد زیرا ماده پلید است و روح را نیز پلید كرده از كتاب دلیل انحطاط مسیحیت در مشرق زمین و در كتاب تحولات فكرى در ایران تالیف دكتر موسى بروخیم در عهد نوشیروان دین زردشت و آئین مانى و عقیده مزدك و فلسفه افلاطونیان جدید و فلسفه بودا و تصوف هندى در هم آمیخت و دین مانى در اسلام بعنوان تصوف صورت گرفت زورخانه و جنگ از مانوى است مانى اساس طبقاتى را بهم زد خدا را پدر بزرگ مینامیده‏اند پنج فرشته هوش و عقل و فكر و وهم و اراده براى صلح آفریده و از تاریكى میترسیده‏اند افكار مانوى در جوانمردى پیش گرفته مجامع فتیان لنگر و زاویه بوده چون اكثر در مشهد بودند مشهدى نامیده شدند كلمه اخ و اخوى به داداش و داش مشدى كه داداش مشهدى بوده است از قرن هفتم علمى داشته كه طوق میگفته‏اند خبر بشارتها كه در اول هزاره دوازدهم كه گفته‏اند هزاره آخرالزمان است كه بعد از مهر سه شخص بزرگ خواهند آمد اول بر خوان دومى كنیزك روشن و سومى منو احمد بزرگوار است مانى كه در اول هزار دوازدهم آمد خود را بر خوان و پیغمبر آخرالزمان نامید و اردشیر بابكان كه در جاى اشكانیان جاى گرفت و دین مانى انتشار یافت بنوشته ذبیح بهروز گوید مانى در سال موش 527 مسیحائى برابر 256 م زائیده شد و در 551 مسیحائى برابر 280 م روز یكشنبه اول حمل و اول ماه قمرى كه روز تاجگذارى شاپور اول ساسانى است دعوت كرده است مانى در سال 522 رحلت كرد كه در شصت و 315 م است از كتاب تقویم و تاریخ ذبیح بهروز مینویسد پلوتون فیلسوف نوافلاطونى در جنگى كه ایران با روم شرقى بیزانس كرده با مانى كه در قشون ایران بوده ملاقات كرد و حشر و نشر در دین مانوى نیست مانویها معتقدند كه انسانها به آسمانها صعود میكنند ابونواس شاعر بنى عباس مانوى بوده مانویان هنگام رقص دست دراز میكردند كه انسان از چاه و زندان تن به آسمان عروج نمایند بهروز میگوید خبر بشارتهاى قدیم و انتظار ظهور شخص بزرگ در اول هزاره كه دوازدهم كه گفته‏اند هزاره آخرالزمان است كه بعد از مهر سه شخص بزرگ خواهند آمد در دین مانوى بنابر ثنویت است و توحید عددى میباشد اما از جنبه ریاضت بسیار عمیق است در كتاب بیان الادیان مینویسد تبلیغ در دین مانى رواج داشت كتابهایش انجیل زنده – خزانه زندگى -كتاب رموز – كتاب غولان و مكاتیب بود ایران از خزانه زندگى – كتاب رموز – كتاب غولان و مكاتیب بود كتاب ایران از آغاز تا اسلام تالیف گریشمن ترجمه دكتر معین گوید مانویت دین یهود مینمود سرودهاى مانوى از منابع بابلى و افكار آن از زردشت ماخوذ است عیسى در آئین مانى مقامى ارجمند دارد تناسخ را از بودائى گرفته و نام فرشتگانى نیز سریانى هستند كتاب مذاهب بزرگ ترجمه احمد تاج بخش مانى به تبت رفت و سوار گاو مى‏شد بهروز معتقد بود شعر درختى كه تلخ است ویرا سرشت از فردوسى نیست از مانویان است كتاب راهنماى صنایع اسلامى تالیف دیماند اطریشى ترجمه دكتر فرهاد در قرن هشتم میلادى عده زیادى از مانویها بعراق مهاجرت كردند و مورد لطف مامون قرار گرفتند ولى در قرن دهم مسلمانان به آزار و زجر آنان پرداختند در سال 311 ه.ق چهارده كیسه بزرگ از كتب مانویها آتش زده شد و قطرات طلا و… آن در انبوه آتش فرو میچكید – تحولات فكرى در ایران تالیف دكتر موسى بروخیم دین مانى در زمان انوشیروان تحت تاثیر عرفان هندو نیز تحت تاثیر فلسفه نو افلاطونى جدید در ایران شدت گرفت و در اسلام بعنوان تصوف علیه اعراب صورت گرفت – سیر فلسفه در ایران اثر محمد اقبال لاهورى در صفحه 25 نوشته شده كه برخى از مانى شناسان از آنجمله افراهیم سیروس در مقدمه كتاب سرود روح ویراسته پیروان مانى یكى از شاگردان گنوستیك سریانى یا رد سانس یا یاردیصان بوده است ابن ندیم مولف الفهرست نوشته كه مانى چند رساله بر ضد گنوستیك نگاشته است مانى بر اعتقاد بن حزیم ظلمت را اصلى زنده میانگاشت – تحولات فكرى در ایران تألیف دكتر موسى بروخیم مانى در 15… در نهر كوتاه بابل برینا در 228 م در سیزده سالگى بوى الهام شد و در 240 م در 25 سالگى ملهم شد و مامور تبلیغ گردید كتب مانى كتاب آسمانى – گنج زندگى – كتاب فصلها – در باب ایمان – اسرار – غولها رسالاتى درباره ستاره‏شناسى و نجوم و جادوگرى نوشت كتابها با نقاشیهاى زیبا ترسیم گردیده بود بزعم این ناچیز مانى موحد بود.

مرگ را كمال زندگى توهم كرده و آسایش را در برانداختن نسل و هر ناروائى دفن دختران و قربانى كودك دانستند مانى در سن 35 در چین بوده پیروان عیسى مصلوب مانى را كه چند سال پیش از عیسى مصلوب دعوى كرده دجال خوانده‏اند مانى در بغداد همانجائى كه قبةالخضرى را بنا كرده‏اند زائیده شده و این شهر نزد مانویان مقدس بوده و مركز دینى آنان آنجا بوده صلوة مغولان هم اكنون این (هم مانى پدمه هون) است مدفن مانى بنام قبر دانیال است مانى در شصت سالگى بعد از 26 روز گرفتارى در زندان پس از مرگ او را دربست كرده‏اند بنابه اعتقادات پیشینیان بنابه اوضاع نجومى دین مانى با شگفتى پیشرفت كرده است ظهور مانى در حدود شش قرن بعد از مهر در سر هزاره دوازدهم بوده مانویان بعدها به لباس هر دینى و ملتى در میامدند و در رده تبلیغ عقاید خود كوشش میكردند سیر و سفر از واجبات دینى آنان بود گفتار مانویان با زندگى اجتماعى سازش ندارد و نمونه آن مغول بودند قابل مقایسه با دیانت مقدس اسلام نبوده و گفتار مغول در مورد دین اسلام مستند نبود و آئین توحیدى عددى است مانند مزدكى (ثنوى) و قابل مقایسه با توحید پاك اسلامى نمیباشد گویند باید جهان را برانداخت تا روان پاك از قالب پلید تن آزاد شود و بهر كارى تن در میدادند و بشفاعت صدیقان و بخشش گناهان از طرف صدیقان معتقد بودند از قرن سوم هجرى زندیقان كه همان مانویان باشند در بر هم زدن تاریخ و فرهنگ قدیم دست داشتند مانویان دوره مغول موفقیت كامل داشتند و تا كنون مانویان در لباس بودائى ثابت هستند نسبتهاى خجلت آورى كه بانبیا داده شده همه از مانیویانست سن آگوستن كه شالوده مسیحیت از اوست و ابن ابى‏العوجا راوى اخبار هر دو مانوى بودند مانویان خود را فتى و جوانمرد و جوان میدانستند فرق مانوى راجع بخواص اعداد و تاثیر حروف كتابى بنام جبله داشته‏اند حكمةالاشراق سهروردى كه مولف تصریح كرده عقاید مانوى نیست در سراسر آن جز عقاید این فرقه دیده نمیشود منصور خلیفه دوم عباسى نام كودكیش تقلاص بود تقلاص پیشواى یكى از فرق مانویه بوده كه معنى آن منصور است كه بعدها نام همین خلیفه شد مانویان در دستگاه عباسیان نفوذ بسیار داشتند.

بهروز میگوید كتاب ایوب تالیف مانویها است مانى در 27 سالگى 242 م روز تاجگذارى شاپور اول به انتشار دین خود پرداخت شاپور باو گرویده و ده سال باو وفادار بود موبدى شاه را مجبور بترك دین مانى كرد شاپور مانى را بكشمیر تبعید كرد مانى از هند بتركستان و بچین رفت شاپور در 272 م درگذشت پسرش هرمز بجاى او نشست و در 273 م بهرام اول بتخت نشست مانى بایران آمد موبدان او را محكوم كردند و بعد از دو سال زندانیش كردند و در 275 م زنده زنده ویرا پوست كندند و پوست را پر از كاه كرده بچوبى آویختند و در دو طرف گندیشاپور نهادند تساوى نور و ظلمت و عناصر دو ذات دارند خوب و زشت خدا صاحب نور و شیطان مالك ظلمت خدا در ارتفاعات و اعماق شمال و مشرق و مغرب و شیطان در اعماق جنوب میباشد نور پنج معاون دارد هوش عقل ،فكر ،اندیشه ،اراده مانى تورات را كتاب (سلطان تاریكیها)میداند مانى خود را فارقلیط میخواند كه كارهاى عیسى را كامل كند و مردم را نجات دهد عیسى بقالب مردى ریخته نشده عیسى از مردم و روح القدس بوجود نیامده و بدار آویخته نگردیده و رنج نبرده است عیسى روح خالص بود و پسر خدا نبود و جهان با طوفانى وحشتناك خاتمه خواهد یافت و در قعر جهنم خواهد افتاد تشكیلات دینى مانى از كلیساهاى مسیحى ساخته شده بود مانى دوازده حوارى داشت و 72 شاگرد كه كشیشان و مروجین دین او بودند مانویان یكشنبه براى نماز جمع میشدند طرفداران دین (شنوندگان) بودند منتخبین ریاضت میكشیدند و حیوانى و شیر نمى‏خوردند و از زن پرهیز داشتند دین مسیح در غرب آئین مانى را كفر مى‏پنداشتند و در كتاب سلمان پاك اثر لوئى ماسینیون در صفحه 171 مى‏نویسد رساله رمزى مانوى بنام انجیل سلمان كه متاسفانه مفقود شده و بیرونى از آن نام میبرد كتاب قصه سكندر ودا را تالیف اصلان غفارى در 100 صفحه با مقدمه ذبیح بهروز در 68 صفحه اینك از مقدمه بهروز نقل قول میگردد در صفحه 27 نوشته كه مانى پس از 24 سالگى روز یكشنبه اول حمل در سال پوش 280 م دعوى بر خوانى كرد و همان كسى است كه ظهورش را خبر و بشارت داده‏اند اول هزاره دوازدهم بوده و مردم انتظار ظهور دین‏آورى را داشته‏اند بگمان مانى دو عالم از هم جدا و دو خداوند در هر یك از این دو عالم فرمانرواست یكى عالم نورانى و دیگرى عالم ظلمانى این دو عالم اتفاقاً بهم برخورد كردند و در این برخورد عالم ظلمانى مادى مقدارى از نور را در خود فرو برد و زندانى كرد از آمیزش این دو چنین دنیائى پر از رنج و ناكامى پدید آمده است هرگز خداوند عالم نور كه ایزد نیك اندیشى است موش و گربه را با هم خلق نمیكند و از ستم گربه به موش خرسند نمیگردد.

باید ظلمت را برانداخت تا روح آسمانى بوطن اصلى خود كه عالم نور است پرواز كند در مقابل اهریمن هرمز است نه بهمن آمده‏ام كه مردم را آماده سازم كه دنیاى پر از رنج و ستم را میتوان نابود ساخت و ارواح پاك آسمانى را از عالم پلید اهریمن نجات داد و در عالم نور بزندگانى جاودانى رساند جسد پلید مادى را ریاضت داد تا روح قوت گیرد و بوطن اصلى خود كه علم نور و سرور است پرواز نماید از زن و شراب و گوشت خوك و شهرنشینى و تحصیل علم و حكمت پرهیز نماید هر چه زیبا و لذیذ است عمل شیطان است باید همیشه روزه بود و در یكجا نماند و راه سیر و سفر را پیش گرفته تا به وطنى علاقه‏ مندى پیدا نشود شهر و دهكده جاى فساد است باید زبان را مشوش كرد صحراى عربستان و صحراهاى سردسیر سغد و خوارزم مانویان بشكل قبایل زندگى كرده و همیشه در سیر و سفر بودند و در نمازهاى پنجگانه یا هفت گانه جنگجویان و مجاهدین را تقدیس میكردند پیشوایان میتوانستند گناهان دیگران را به بخشند این بخشش گناهان عوام مانویان را براى هر گونه فداكارى و قساوت و جنایت بى‏اندازه دلیر و بیباك میكرد چند تن از خلفاى عباسى از مانویان بوده مانویان با تظاهر باسلام در شهرها سازمانهاى سرى داشتند و همدینان خود را هنگامى كه اوضاع فلكى مناسب بود براى غارت و ویرانى و انتقام راهنمائى میكردند كشتار قرن 7 و 8 همه باین دلیل است ظهور دین یكى وسیله پیشگوئى و بشارت نجومى و دیگرى الهامى بوده دین مهر و مانى و اسلام بر خلاف مسیحیت با سرعت انتشار یافته است دین مانى بدون زور و شمشیر در مدت چند سال در شرق و غرب انتشار پیدا كرد در این بشارتها از مهر – بر خوان – منو احمد بزرگوار – اسم برده شده است پاراكلیتوس كه معرب آن فارقلیط است ترجمه صحیح آن بر خوان است كه از القاب مانى است نسخه قدیمى این بشارت بزبان ایرانى در چین پیدا شده است بنابراین بشارتها انتظار ظهور دین آورانى را در اوایل هزاره یا نیم هزاره داشتند از مقدمه نفحات‏الانس بقلم مهدى توحیدى گوید دین مانى تا قرن سیزدهم م دیده میشد بعد از مانى (سیسرى) جانشین او شد در زمان المهدى هزاران نفر از مانویان كشته شدند چهار گوهر عالى خدا و نور خدا و نیروى خدا و عقل خدا و ترك پندار و گفتار و كردار بد بود.

اصول ده گانه مانى دروغ و بت پرستى و زنا و دزدى و بخل و جادو و تزویر در دین است مانى تنبلى و معرفت كامل آورده است خدا حقیقت است محمد لوى عباسى در مقدمه كتاب كشف‏المحجوب هجویرى درباره مانویت مینویسد دو ماده كثیف و لطیف از یكدیگر جدا و زمین از بین خواهد رفت و جهان نور در كشور روشنائى پاك و مظهر خواهد گردید در اواخر قرن دوم در اثر تفتیش عقاید فرق دینى آثار مانوى نابود گردید مانویه اهل ادیان را كه بسمتى خاص نماز میخواندند بباد سخریه میگرفتند مانى شاگرد فادرون بود و بمذاهب ثنویه و زردشتى و مسیحیت آشنائى داشت كتاب شاپورگان را بنام شاپور پسر اردشیر در 22 باب تالیف كرده است و خود را فارقلیط موعود مسیحیت میدانست ذبح حیوانات و ایذاء آتش و آب و نباتات را حرام گردانید گرد جهان گشتن و جز قوت یكروزه نگه نداشتن و ترك مجامعت و روزه وصال و ده یك دارائى و روزه نگه داشتن یك هفتم ایام زندگانى و اقتصار بر یك زن اگر شهوت هیجان كند قضاء آن در كودكان را روا میدانست ولى این مطلب در كتب مانویه دیده نشده است بهرام مانى را بكشت بعد از قتل عام مانویه از طرف منصور عباسى مانویها از بابل متفرق و در تركستان سكونت اختیار كردند فارقلیط در مكاشفات یوحنا لغت سریانى بمعنى تسلى دهنده است ابن ابى ‏العوجا از شاگردان حسن بصرى بود در مكه بمجلس امام جعفر صادق ع راه یافت بر مكه و حجرالاسود و ستایش مكه كه از گل است زبان باعتراض گشود ابن ابى‏العوجا مانى بود و زمانى كه حكم قتلش صادر گردید اقرار نمود چهار هزار حدیث نبوى از خود جعل نموده است دوازدهم كه گفته‏ اند هزاره آخرالزمان است كه بعد از مهر سه شخص بزرگ خواهند آمد اول بر خوان دوم كنیزك روشن و سومى منواحمد بزرگوار است مانى كه در اول هزاره دوازدهم آمد خود را بر خوان و پیغمبر آخرالزمان نامید و اردشیر بابكان كه ظهورش در اول هزاره دوازدهم بود اگر پیش‏بینى ‏هاى نجومى و دینى نبود ممكن نبود اردشیر جاى اشكانیان را بگیرد و دین مانى بسهولت انتشار یابد صوفیه كلمه صدیق را بشیوخ خود داده‏اند از مانوى گرفته‏اند عبدالله بن مقفع مذهب مانوى داشت و در باب برزویه عقاید مانوى خویش را در كتاب كلیله و دمنه اضافه كرده است مانى مسیح واقعى را غیر مصلوب میداند مانى طبابت نیز میكرد بفدیه و قربانى و تشریفات مذهبى اعتقاد نداشت به موسیقى دلبستگى داشت دین مانوى از برهمایى متاثر گردیده جماعت اهل فتوت و صوفیان اخى از بقایاى مانویه است مانى با یهودى و كاتولیك مخالف بود مسعودى مانوى و مزدكى و باطنیه را اصحاب تاویل میداند مانى دین یهود را یكى از ادیان بى ‏اساس و موسس آنرا دروغگو می شمارد و عیسى كه مصلوب شد عیسى نورانى نبود یهودیها عقایدشان با مانویه شبیه است مانى در 276 م كشته گردید.

لژهاى عادى فراماسونرى كنونى از روى معابد مهرى و مانوى ساخته شده است در بین فتیان اكثر افكار مانوى و مزدكى پیدا میشد فلسفه جوك و بودائى از مانویت متاثر شده است مانى هیئت هائى از ایران بمصر و فلسطین فرستاد مانى در حال نزع وسیله یكى از شاگردان پیامى براى پیروانش فرستاد مانى در زندان زنجیر گرائى بدست و پا و گردن وى نهادند سر از تن وى جدا ساخته بدنش را به دروازه شهر آویختند بعداً قطعه قطعه كرده در خاكروبه دان ریختند پیروانش قطعات مزبور را جمع آورى و بنام (دیانت دادگران) یا (آیین روشنائى) یا آئین مانوى معروف شدند مانى در زندا روزه وصال گرفت و این در ماه رمضان بود و گویا شب 19 یا 21 یا 23 ماه رمضان درگذشته است محل زندان در ده شاه‏ آباد یكفرسخى دزفول بوده و قبرش بنظر میرسد محلى است كه در شوش بنام مقبره دانیال نامیده شده است مانى از آثارش (مكتوب اهدائى به شاپور) (انجیل زنده – گنج زندگى – پراگماتیا) یا رساله كتاب اسرار (كتاب عظیم) و نامه‏ها میباشد در جامعه مذهبى مانویت پنج طبقه وجود داشت اول روحانى عالیرتبه كه جانشین مانى و بعد استادان سپس كشیشان و روحانیون و برگزیدگان و یاران برگزیدگان است بزرگترین عید مذهبى عید (یما) است كه در برابر صفه‏اى دار زدن مانى را مجسم میكند برگزار میشد وعظ و خطابه و رهبانیت اهمیت خاصى دارد بابل مدتها مركز آئین مانوى بود در قرن پنجم میلادى الهام بخش نهضت مزدكى بود در زمان خلفاى اموى مانویت رونق یافت و در قرن دهم میلادى مركزیت از بابل بسمرقند منتقل شد بودا و زردشت و مسیح را همطراز هم دانسته است پدر مانى پاتك و مادرش مریم و نسبش بشاهزادگا اشكانى میرسید در سن 12 سالگى فرشته‏اى بر او ظاهر شد و در سن 24 سالگى آئین مغتلسه را ترك گفت مانى در عهد رادشیر بابكان مدعى نبوت گردید در فرمان شاپور اول از ایران نفى بلد گردید و در سنه 270 م بایران برگشت و در زمان بهرام اول بفتواى موبدان در سنه 276 م كشته گردید و عده‏اى نام مادر او را (اولیس) مینامند چهل سال مسافرت كرد و عده‏اى گویند اصلش از شوش بوده و بدین مسیحى وارد شد و كاهن گشت مانى بعذاب ابدى معتقد نیست صدیقون كه باید ترك شهوات گفته از خوردن حیوانى و قتل حیوان و شراب و نزدیكى با زنان و بت پرستى و جادوگرى و سحر و حرص و آز و دروغ اجتناب كنند.

مانوى باید عناصر را پلید نكند و طبقه سماعون اوامر صدیقون را اجرا نمایند چهار نماز دارند كه باید با آب شستشو نموده و رو به خورشید ایستاده و بدستور پادشاهان ساسانى مباحثه در دین مانوى جرم بود در قرن هشتم میلادى دین رسمى مملكت اویغور در شمال مغولستان شد مانى پاى كج داشت بعد از مانى سیسینیوس مانوى جانشین او شد و پس از ده سال بدستور بهرام بن بهرام به دار زده شد و اینایوس خلیفه شد مانى 26 روز در حبس شهر جندیشاپور بود و در 732 م در چین بمانویان اجازه اقامت داده شد مانویه بفرقه مقلاصیه و مهریه منشعب شدند محمد بن زكریا مجذوب مانوى شد سرودهاى مانوى از منابع بابلى افكار آن از زردشت ماخوذ است تناسخ را از بودائى گرفت و نام فرشتگان سریانى هستند احكام ده گانه مانى ترك دروغ ترك بت پرستى ترك آدم كشى ترك زنا ترك دزدى ترك بخل ترك طمع ترك آموزش سحر ترك شكست و تزویر در دین ترك سستى در كار و زندگى بود مانى میگفت خدا در انحصار ملت خاصى نیست پیغمبر از هر ملت ممكن است ظهور كند و بزبان آن ملت سخن گوید مانى كتب خود را با نقاشى تزئین كرده بود شاهپور اول در روز تاجگذارى بدین مانوى گرائید و ده سال باین عقیده بود مجبورش كردند از مانویت برگردد مانى خطى از سریانى و فارسى استخراج كرده و خط نوى وضع كرد روزهاى یكشنبه و دوشنبه نزد خواص گرامى بود پیدایش عالم از نور و ظلمت كه جدا از هم بوده بوجود آمده خدا و آسمان و زمین ازلى است در كنار هستى ظلمت بوده و حائلى میانشان نیست شیطان از زمین تاریك است ولى ذاتاً ازلى نیست نماز و سجده و صلوات بر مانى اجرا میگردید فرشته‏اى كه بمانى ظاهر شد بنام توم كه بلغت نبطى بمعنى یار و قرین است مانى جز فرقه بازیلیان و مرقیونیه و دیصانیه باقى فرق مسیحى را مردود میشمارد مانى دو نوع تعلیم داشته یكى براى صدیقین و دیگر براى افراد عادى طرز نقاشى چینى همان اصول نقاشى مانى است كتاب جامعه از كتب مانوى است و كتاب ایوب شرح حال یك مانوى است كه در عهد عتیق وارد شده است هنگام لشگركشى شاهپور با والرین امپراطور روم مانى یكى از اعضاى ستاد ارتش شاپور بود اوپانیشاد دو قسمت است یك قسمت از مانوى گرفته شده است در بودائیهاى اخیر عبارت مقدسى دارند (هم مانى پدمى هم )كه معناى آنرا نمیدانند باطناً مانوى بودند و لغات عربى را پیشه كردند تا مانع پیشرفت علوم باشند سلوك و ریاضت در دین بودائى از مانوى اقتباس گردیده است مانویها تقویم مخصوص دارند جنگجوئى و كشتار اشخاص وسیله مانویها بوده كه دنیا رو بخرابى رود و روح از قید تن رها گردد تا بخدا رسد بخشش گناهان از مانویها است مانوى به آب وضو ساخته سپس رو بآفتاب میایستد دیالمه یك رنگ مانوى داشتند .

بر دوش مانى نورى بود كه میدرخشید در هندوچین و خراسان نماینده داشت نور خدا آفتاب و ماه است عده‏اى از مانویها لباس نمیپوشیدند ظهور بابا طاهر در هزاره میلادى است عقاید باباطاهر مانوى است كلاه مانویها بشكل دراویش مولوى بوده است مانویها شهر را مركز فساد دانسته بچادر نشینى و صحرانشینى میپرداختند و بطور دسته جمعى زندگى میكردند و هر چه زن در قبیله بود مال تمام مردان بود در شاهنامه زن و اژدها این اشعار و اشعار داستان اسكندر در زمان تیموریان كه نفوذ مانوى زیاد بوده باشعار فردوسى افزوده‏اند مانى به پیروان خود در تبت نامه نوشت مانى اساس امتیازات طبقاتى و نژاد را بهم زد دوازده حوارى یا استاد بوده پس از آن 72 شاگرد یا خلیفه سپس راهبان و پست‏ترین سماعین و روز یكشنبه دعا و سرود خوانده و راهبان كتابهاى دینى میخوانده‏اند كتابهاى مانویان را با مركبهاى رنگارنگ زینت میكردند و جلدهاى نفیس داشته است پنج فرشته هوش و عقل و فكر و وهم و اراده بود و ارواح شنوندگان به پیكرهاى دیگر حلول خواهند كرد عدد 5 و 7 و 12 اهمیت مخصوصى داشت مانى ظهور كسى را وعده نداده زیرا خود را خاتم انبیا میدانسته است شهرستانى در ملل و نحل ذكر كرده كه مانى ظهور پیغمبر اسلام را خبر داده است زورخانه و جنگجوئى از مانوى است كه دست بكشتار زنند و مردم را نسبت بدنیا بدبین سازند آشوب و تناقض در ادیان از مانویها است كه اینها را بهم زنند شهر بغداد را كه منصور ساخت چون محل تولد مانویان بوده مانویان در تشكیل و احداث شهر كمكهاى زیادى كردند مانى روز چهارشنبه هشتم شهریور دستگیر و مرگش آخر روز یكشنبه چهار مهر و 26 روز بعد از دستگیرى است و در سن شصت سالگى 315 م است و در 285 م در چین بوده پیروان عیسى مصلوب را دجال خوانده است صلوة مغولان تا كنون این است (هم مانى پدمه هون) عدد 7 و 9 و 12 و14 و19 مقدس است روز رحلت مانى مبداء تاریخ مانوى بود هفت روز روزه در هر ماه بدارند پلوتون فیلسوف نو افلاطونى در جنگى كه ایران با روم شرقى كرده مانى در قشون ایران و پلوتون در اردوى بیزانس بوده و این دو با هم ملاقات كرده‏اند حشر و نشر در دین مانوى نیست ابونواس شاعر دربار بنى عباس مانوى بوده دین مانوى هزار سال دوام پیدا كرد صدیقین یك غذا در شبانه روز و یك لباس در سال و روز یكشنبه و دوشنبه را روزه مى ‏باشند روزه دو شبانه روزى و سه شبانه روزى و روزه یك ماهه نیز داشتند روز بما و روز عید و وفات مانى شب را احیا گذرانده و نیمه شب در مقابل تخت مانى كه پنج پله داشت از گناهان یكساله توبه كنند از مالكیت و ثروت و شغل دنیوى ممنوعند غذاى آنها خربزه و خیار و آب و شیره میوه‏ها بود تهیه غذا و كاشتن و پختن بعهده سماعین بود موسیقى و خط خوب در بین آنها مطلوب بوده كتب مانویان بزبان سریانى و پارتى و سغدى نوشته شده است كتب مانوى بهمه مسائل غامضه عالم انسان هیأت و نجوم و جغرافى و فیزیك و علم تشریح جواب داده است میكائیل و سرائیل و رفائل و فرشتگان و دیوان در كتب مانوى ذكر شده است مانى در 14 آوریل 216 متولد شده مانى سه بار با شاهپور ملاقات كرده است حكمةالاشراق سهروردى گوئى از كتب مانویه ترجمه شده است مانویه تصویر مانى را تقدیس میكردند زمان بنى عباس سقف را بر مانویها خراب میكردند یا بتصویر مانى آب دهان مى‏ریختند مانویه تقیه را جایز نمیشمردند دفن دختران در عربستان از عقاید مانوى است مانى مدتى در عربستان ریاضت میكشیده است از برخورد دو عالم عالم ظلمانى مقدارى از نور را در خود زندانى كرده عالم نور موش و گربه را با هم خلق نمیكند باید جسد پلید مادى را بریاضت ضعیف كرد تا روح قوت گیرد و بوطن اصلى خود كه عالم نور و سرور است پرواز كند از تحصیل علم و حكمت و هر چه باعث علاقمندى دنیاى دون باشد پرهیز باید كرد زبان را باید مشوش ساخت تا بدنیا علاقمند نشوند صدیقین میتوانستند گناهان دیگران را به بخشند هیچ دینى باندازه مانوى بدنیا ضرر نزده است درختى كه تلخ است ویرا سرشت از اشعار فردوسى نبوده و الحاقى است و از عقاید مانویه است سیر فلسفه در ایران اثر محمد اقبال لاهورى در باره مانى مینویسد مانى ظلمت را اصلى زنده مى‏انگاشت اصل نور متضمن ده مفهوم است حلم و معرفت و فهم و علم خفى و بینش و عشق و ایقان و ایمان و نیكخواهى و فرد اصل ظلمت پنج مفهوم جاودان را در برمیگیرد میغ و دود و حریق و سموم و تیرگى آسمان و زمین را جاودانى میشناسد چون عناصر نور با عناصر ظلمانى آمیخته خطه نور نیازمند رهائى یا فلاح است تولید مثل دوره اسارت نور را استمرار مى‏بخشد و این به زیان نور است مانى نخستین حكیمى است كه جهان را معلول فعالیت شیطان و اساساً بد دانست ایران نامه جلد سوم تألیف پروفسور عباس شوشترى (مهرین) گوید مانى در سنه 215 یا 216 م یازده سال پیش از انقراض سلسله اشكانى متولد مادرش اشكانى پدرش فاتك یا پاتك از بزرگ‏زادگان نیشابور بود كه به همدان هجرت نمود بعد درباره امر دنیوى نزدیك تیسفون مقیم شد نزد پدر درس خواند زبان و ادبیات و فلسفه یونان را تحصیل كرد و موسیقى و ستاره‏شناسى و طب بیاموخت از دین زردشتى و دیگر ادیان آگاه شد در سن 25 سالگى دین خود را انتشار داد مانى گوید ماده از خود اراده ندارد بلكه اراده‏پذیر است ماده و ظلمت را وجود مستقل در مقابل نور میدانست جفت بشر كه آدم و حوا مینامیم آفریده اهریمن میباشند ذره‏اى از نور در آنها محبوس است ماده خود را در عالم نور درآمیخت، و در رهائى نوریكه در او زندانیست باید بكوشد و از بند اهریمنى خود را آزاد سازد و به پدر پیوندد زناشوئى ،شهوترانى ،تولید و تناسل ،ریاست ،شهرت ،ثروت و خواهشها نفسانى هستند دورى از لذتهاى مادى لازم است صدیقون سالى سه ماه و هر ماهى هفت روز روزه میگرفتند جاندار را آزار نرسانده نباتات را پامال نمیكردند برگزیدگان نور خود را آزاد نموده بعالم نور مى ‏پیوندند شنوندگان وظایف خود را بجا مى‏آورند در آینده بصورت برگزیدگان بدنیا برگردند سوم مادى محض زن نیز بمدارج میرسید مانى گفت عشق به پدر زندگانى دوم ایمان به ماه و آفتاب نورانى میباشند 3- ایمان احترام بعناصر نورانى در مرد تكوین شده 4- اعتراف و ایمان به پیغمبران قبل از مانى كنند از سخنان ناشایسته پرهیز كنند و دست ا اعمال ناشایسته پرهیز و اجتناب كنند و شبانه‏روز چهار مرتبه نماز بجا آورند و در هر نماز 12 بار سجده میكردند یكشنبه براى شنوندگان و دوشنبه براى برگزیدگان روز مقدس شمرده میشد انسان مركب است از نفس قدس یا نور محبوس كه حقیقت انسانى او است و نفس اهریمنى یا حیوانى و بدن آلت اهریمنى است مانى بدار كشیده شد پس از مردن در پوست بدنش كاه ریختند خطى كه بمانى نسبت میدهند از خط آرامى اقتباس شده است مانى گوید دنیا بالاخره در دوزخ خواهد افتاد افكار مانویان در جوانمردان اثر گذاشت و مجامع ایشان بنام لنگر و زاویه بوده امردان را تربیت كرده لوطى گفته و چون در شهر مشهد بودند مشهدى شدند و كلمه اخ و اخوى به داداش و داش و داش مشدى كه داداش مشهدى بوده است اطلاق میگردیده است مانى اساس امتیازات طبقاتى و نژاد را بهم زد نماز و روزه و غنا در تصوف اسلامى از مانویت گرفته شده است مانى مدعى بود كه معرفت كامل را بدنیا عرضه داشت مسیحیت تحت تاثیر مانوى قرار گرفت عقاید فلوطین افلاطونیان جدید از مانویت متاثر گردیده است رهبانیت از مانوى گرفته شده است در كتاب تاریخ ملل و دول اسلامى تالیف كارل بروكلمان مینویسد روزه ماه رمضان از مانویها اقتباس گردیده و این نظریه درست نبوده و مستند نمیباشد كتاب ایوب بمعنى نومید از كتب مانویه است دسته‏ هاى مختلف از شاگردان مانى براى تبلیغ به مسافرت میرفتند آثار مانوى تا قرن 13 م در بالكان موجود بوده است فرشته‏اى كه بمانى ظهور كرد بنام تام (طام) است مانویه در غار یا جنگل با سبزه و یا بادام میسازد در دوره‏هاى اول خلافت عباسیان؛ لشگریان سغد و خوارزم مانوى بودند عقیده دیگر مانوى بخشش گناهان بوده از مانوى میباشد با ظهور چنگیز و كشتن علما از جهت عقاید مانوى بوده چنگیز از مانى نام برده و نابودى كتابها قدرت دست مانویها بود دیالمه رنگ مانوى داشتند آشوب و تناقض در ادیان از مانویان است ابونواس شاعر عهد بنى عباس مانوى بوده كتاب جامعه كتاب مانوى است در كتاب سیر فلسفه در ایران تالیف محمد اقبال لاهورى درباره مانى در صفحه 24 الى 28 چنین نوشته است مانى كه مسیحیان بعدى او را (بنیاد گذار امت بى خدا) نام نهادند مانى با زردشتیان كه مزدیسنا را بى شاخ و برگ مى‏خواستند موافق بود و با دیدى كاملا مادى به مسئله تكثر هستى مینگریست مفهوم فلاح را از مسیحیت گرفت و گفت جهان ذاتاًبد است پس نظام دینى زمینه زهد و ریاضت گردید از یك سو در مسیحیت شرقى و غربى راه یافت و از سوى دیگر در سیر فلسفه ایران آثارى بجا نهاد در زمانى كه مبلغان بودائى آغاز تبلیغ در ایران را گذاشتند متولد گردید افكار مانى در اندیشه اقوام گوناگون نفوذ كرد در سال چهار صد مسیحى اندیشه مانوى به آرامى راه خود را در میان روحانیون مسیحى سخت مؤثر افتاد عده‏اى برآنند كه مانى یكى از شاگردان گنوستیك سریانى یا رده سانس با باردیصان است اما مؤلف كتاب الفهرست ذكر كرده است كه مانى چند رساله بر ضد گنوستیك نوشته است بركیت نشان میدهد كه عقاید مانى با رده سانس سازش ندارد ابن‏حزم مینویسد این هر دو بجهاتى موافقت داشتند با این تفاوت كه مانى ظلمت رااصلى زنده مى‏انگاشت مانى برآنست كه طبایع متضاد هرگز ار اصلى واحد بر نمى‏آیند همه چیز خواستار صیانت ذات خود هستند و اصل شر نیز خواستار صیانت ذات خود است .

پدر مانى اصلا ایرانى بود و از همدان به بابل كوچید مانویت از یك سو در مسیحیت شرقى و غربى راه یافت و از سوى دیگر در سیر فلسفه ایران آثارى بجا نهاد مانى گفت نور و ظلمت از یكدیگر جدا و مستقلند دین مانى بزبان عامه مردم نوشته شده و قابل فهم همگان بوده است مانى خود را خاتم پیمبران میدانست سفر و تبلیغ در دین مانى رواج داشت كتابهایش انجیل زنده – خزانه زندگى – كتاب رموز – كتاب غولان و مكاتیب بود مانى به چین و تركستان رفت و 216 م متولد و در 276 یا 277 م بقتل رسیده است مذهب مانوى طى هزار سال در ممالك خاورمیانه و چین و تركستان و ایران و بین‏النهرین و آسیاى صغیر و شام و روم و اروپا رواج داشته مانى در قریه نزدیكى شهر بابل متولد و در سن 26 سالگى خود را به پیمبرى معرفى كرد سنت اوگوستین از قدیسین معروف نصارى است نه سال پیرو دین مانى بوده بعد عدول كرده مسیحى شده و كتابهاى چند در رد مانى نوشته است آثارى بزبانهاى سریانى و پهلوى و تركى ایغورى در تركستان چین و نوشته‏ هائى بزبان قبطى قدیم در مصر در این اواخر در مورد دین مانوى بدست آمده است سلاطین تركستان چین و آسیاى مركزى پیرو دین مانوى بودند و مانویت دین رسمى این سرزمینها بوده است و در شهر چحو قسمتى از كتاب ارژنگ با تصاویر كه در قرن دوم و سوم نگاشته شده كه این كتاب مصور را انجیل مانى انگلیون نیز گفته‏اند پدر مانى پاتك از جماعت صائبین بود و بزبان آرامى تكلم میكرد و در جنوب بین‏النهرین میزیسته است ولید دوم خلیفه اموى 125 ه بمانویان تمایلى داشته است است در زمان خلافت بنى عباس این جماعت را زندیق گفته و آثارشان را در ممالك اسلامى محو و نابود كردند ظاهراًاز كتاب مانیدر عهد غزنویان نسخه‏اى وجود داشته است مانى شش كتاب دارد كه پنج تاى آن بزبان آرامى و بخط سریانى و یكى را بزبان فارسى پهلوى نوشته است مانى بدو اصل خیر و شر یا نور و ظلمت و سه دور كه ماضى و مستقبل و حال معتقد است منشاء كل بزعم او دو تا است یكى نور و دیگر ظلمت پدر عظمت در كشور نور زندگى میكند و كشور تاریكى در جوار او قرار گرفته است آدم زائیده شد ماده و ظلمت شیطان در او نفوذ داشت حوا كه مظهر شهوت پرستى است از او زائیده شد از مزاوجت دو فرزند آنكه ماده لطیفه نور در وجود او غلبه یافت شیث متولد و پس از او دو اولاد دیگر هابیل و قابیل زائیده شدند دین نوح و ابراهیم و زردشت و بودا و عیسى است و از موسى نامى نمیبرد گویا باو اعتقاد نداشت آخرین انبیا خود را میداند بزرگترین فرستاده نور كه براى نجات بشر آمده است انبیاء ذكر شده را تائید می كند.

بهار شاعر و دانشمند گرانمایه كه مبدع سبك شناسى در ادبیات فارسى است در كتاب سبك شناسى جلد دوم مرقوم فرمودند كه زبان سغدى و زبان اهالى بلخ و بخارا و زبان مانى همه یك زبان مى‏باشد و این زبان درى بوده است .

مانى نامش گریكو پسر فاتك عورفان یا تورفان است شهرى در تركستان چین مركز مانویان شرقى بوده است و بعد از حمله مغول ویران گردید و بتدریج روى آن را پوشانده است .

در سالهاى 768 و 771 م در شهرهاى چین احداث معابد مانوى را بلامانع دانستند و در سال 763 م طاقان مسمى به اویغور مانوى گردید و تا سنه 1400 م مانویت مذهب رسمى در چین شد و امپراطور چین نیز كه مانوى بود لذا مانویت تا قرن 14 م به حیات خود ادامه داد.

ناطق در 332 صفحه).

مانى براى خود استادى قائل نبود و طبابت نیز مى‏كرد و خود را فارقلیط و آخرین پیامبران مى‏ داند درجات در دین مانوى به ترتیب سماعین بعد صدیق بعد قسیس كه 360 نفر بودند و اسقف 72 نفر و معلم و رسول 12 نفر بودند و كفكی الا 5 تن بودند صائبین یهودیانى بودند كه در بابل مانده و دین یهود را با زردشتى آمیختند .

مانى گوید شر در همه جا وجود دارد و روشنایى در همه جا مشاهده مى ‏شود قرامطه و اخوان‏الصفا و اسمعیلى از مانویت متاثر شدند.

از سال 762 تا 840 میلادى مانى دین رسمى تركستان شد در سلسله تونگ مانویت به چین راه یافت .

محكمه تفتیش عقاید در اروپا براى جلوگیرى سرایت مانویت در دین مسیح بود.

دین مانوى هزار سال بپائید سنت اوگوستین از سنه 364 تا 372 پیرو دین مانوى بود.

مانى اعتقاد داشت یهود فرد دیگرى را بجاى عیسى بدار كشیدند.

كتابهاى مانى بزبان سریانى و آرامى نوشته شده است.

مانى خداى یهود را نامهربان مى‏دانست.

بسیار جاى شگفت است كه در كتاب دبستان‏المذاهب اثر كیخسرو اسفندیار نامى از مانى برده نشده است .

كتاب مزدك اثر خسرو خسروى نوشته شده است .

مانى در سنه 261 یا 217 م در جنوب بابل متولد شد و پدرش پتك یا فاتق نام داشت و از اهل همدان بود در بیستون ماوى داشت بعد به دشت میشان رفت پدرش در مذهب صائبى بود از خوردن گوشت و شراب و معاشرت زنان پرهیز مى‏كرد مانى به هند رفت بعد به بابل رفت و در زندان به كند و زنجیز كشیده شد و زیر شكنجه جان داد در این امر موبدان زرتشتى بخصوص موبد كرتیر سهم مهمى داشت سر مانى را از تن جدا كرده و جسد او را مثله كردند .

در طى قرون متمادى دو اثر مانوى در كتاب عهد عتیق به اسامى رساله (ایوب) و كتاب (جامعه) جزو كتب یهود محسوب گردید در صورتى كه هیچ گونه شباهت و سنخیت با كتب یهود ندارد.

مانى در جندى شاپور كه اكنون شاه آباد نامند كه در یك فرسنگى دزفول قرار گرفته است در ماه رمضان روزه وصال گرفت و در زندان درگذشت جسد ویرا پوست كنده بر دروازه شهر بیاویختند پیروانش جسد مانى را ربوده و در زمین مسیر رودخانه شوش مدفون ساختند تا كسى را بدان دسترسى نباشد كه اكنون بنام دانیال نامیده شده است در صورتى كه مزار دانیال در موصل است .

مانى عقایدش بعدها به صورت مزدكى – سرخ جامگان – سپید جامگان – خرم دینان – اسماعیلیه – تصوف – اخوان‏الصفا – و بودائى جلوه گر شد و این گفتار اخیر نتیجه تتبع این ناچیز است .

مغول مانوى بودند تركستان روس در قرون متمادى مانند كشور چین مانوى بودند اعراب در عصر جاهلیت مانوى بودند مانویان بعدها بصورت سلاسل خاكسار و اهل حق جلوه گر شدند بیرونى این تهمت را كه مانویان امارده را با خود همراه میبردند مردود مى‏شمارد.

تقى زاده گفتار بزرگان اسلامى را كه بزبان عربى و فارسى تدوین شده بود در یك مجموعه به نام (مانى و دین او) منتشر ساخت عدد 9 كه نزد مغول مقدس شمرده مى‏شد از مانویت سر چشمه گرفته است.

مسلك نقطویه و حروفیه از مانویت اخذ شده است مسلك باب اندكى از مانویت دریافت كرده است .

تمامى ادیان و مذاهب و مسلك‏ها كه بعد از مانى پدید آمدند از مانویت متاثر شده است .

در كتاب (بحثى درباره زندگى مانى و پیام او بقلم ناصح ادیان سامى عبارتند از یهود و مسیحى و اسلام .

ادیان آریائى بشرح زیر است .

1- آئین هوشنگ

2- آئین مهر یا میترائیسم

3- آئین زرتشت

4- آئین مانویت

5- آئین مزدك

مانى نسبت به حضرت موسى (ع) و آئین او مخالف بود براى هر كسى كه بخواهد به عرفان و تصوف آگهى بهم رساند ملزم است در آئین مانوى غور و بررسى كند.

مزدكى ضمن این كه معارفش از مانویت گرفته شده باز جنبه هائى دارد كه مى‏بایست مزدكى را آئین جداگانه دانست .

تكرار بعضى مطالب از جهت آراء نویسندگان عرب زبان و فارس زبان و برخى مؤلفان غیر ایرانى عصر حاضر و ازمنه ماضیه بوده تا خواننده بخوبى از كنه عقاید مانویان آگاه شده و نتیجه تاثیرات عقاید مسلك مانویت را در ادیان و مذاهب و مشربها واقف گردد.

عقاید تصوف اسلامى هر چند ظاهراً متمسك به دیانت اسلام است اما در باطن امر هشتاد درصد معتقدات سلاسل صوفیه اسلامى از مانویت دریافت كرده‏اند و در فرق خاكسار و بعضى از شعبات اهل حق افرادى مانوى به چشم میخورند البته در اغلب طرق صوفیه به كسوت مانوى ظاهرند و از هزاران سال پیش بعضى را عقیده بر آن بود كه در اول هر هزاره دین ‏آورى ظهور خواهد كرد.

کتاب سیری درتصوف

اثر نورالدین چهاردهی

استاد ذبیح بهروز نویسنده کتاب تقویم و تاریخ و یکی از اساتید نگارنده کتاب سیری در تصوف بودند.