مقاله شماره 103

میرزا آقا حاج محمد معصوم شیرازى مشهور به نایب الصدر ملقب به لقب معصوم علیشاه فرزند كوچك رحمت علیشاه [1]بود روز چهارشنبه چهاردهم‏ ربیع الاول سنه 1270 هجرى قمرى در شیراز متولد گردید و تحت تربیت عم پدر خود حاج آقا محمد (منورعلیشاه) قرار گرفت و سپس به بین النهرین عزیمت كرد و علوم اسلامى را فرا گرفت .

این ناچیز در ایامى كه در گناباد (جویمند) اقامت داشت در صبح روز بیست و سوم بهمن ماه سنه 1338 ھ.ش در بیرونى منزل مسكونى مرحوم آقاى صالح علیشاه در بخش بیدخت بملاقات صالح علیشاه[2] رفتم فرمود مؤلف طرائق نزد جدم مشرف به فقر گردید و بعد از فوت ملاسلطان داعیه قطبیت بهمزد و معارض پدرم ملاعلى نورعلیشاه ثانى گردید. در مشروطیت ایران دسته‏اى بنام فاطمى تشكیل داد و مقارن توپ بستن مجلس به شاهزاده عبدالعظیم متحصن گردید و بوساطت نایب التولیه شهر رى بخراسان تبعید گردید و بریاست اوقاف گناباد تعیین گردید و در قصبه سه كیلومترى جویمند مقیم گردید و در زمان اقامتم در گناباد منشى وى در قید حیات بود و اغلب بلاد ایران و عراق و قلمرو عثمانى و تركستان و هند و عربستان را سیاحت كرد و كتاب تحفة الحرمین را بعد از كتاب طرائق بچاپ رسانید و طرائق الحقایق را سه جلد كه در یك مجلد بود تحت نظر خود مؤلف با مقدمه ذكاء الملك فروغى پدر نخست وزیر ایران و با كمك حسینقلى خان مخبرالدوله در 1313 ھ.ق بطبع رسید و بزعم این ناچیز این كتاب از هر جهت ارجحیت بر كتاب بستان الیساحة دارد.

معصوم علیشاه پس از درگذشت منورعلیشاه بر جنازه وى نماز گذارد. حاجى نایب الصدر از همسر شیرازى خود كه از منسوبین وى بود دو فرزند متولد گشتند میرزا محمد حسین ریاض شیرازى قاضى عدلیه ،و نفر دیگر آجودان تقى خان ریاض افسر ژندارمرى بود و از همسر دوم كه اهل رشت بود سرهنگ مهدیخان رحمت شاهى متولد گشت .

مرحوم صالح علیشاه باین بیمقدار فرمود كه صاحب طرائق دست بتألیف دیگرى زد كه دو برابر صفحات طرائق الحقایق بود كه مزیت بسیار بر طرائق داشت و نسخه خطى بخط مؤلف نزد من موجود بود. سرهنگ رحمت شاهى بمن اصرار بسیار كرد كه موقتاً كتاب را بوى بسپارم و بعد مسترد نداشت. ضمناً اضافه فرمود قرآن خطى نزد من موجود است كه سراج الملك بخط خود در حاشیه آن نوشت كه معصوم علیشاه شایسته جانشینى ملاسلطان است. و مؤلف طرائق در كتاب طرائق الحقایق سراج الملك را شایسته جانشینى ملاسلطان معرفى كرده است.

میرزا آقاخان كرمانى داماد صبح ازل در كتاب هشت بهشت كه اثبات بابیه و رد بهائى است بعنوان اینكه نایب الصدر گفته كه در قبرس صبح ازل را ملاقات و با فقر و پریشانى بسر میبرد تاخته است در صورتیكه نایب‏الصدر سخنى برخلاف حقیقت نرانده است. و میرزا محمد على معلم حبیب آبادى در مكارم الاثار جلد اول كتاب طرائق را از رحمت علیشاه میداند در صورتیكه معصوم علیشاه فضلش رحجان بر معلومات پدرش رحمت علیشاه داشت كیوان قزوینى در كتاب بهین سخن صفحه 100 مرقوم داشته است میرزا آقا نایب الصدر بملاسلطان گروید و پس از شرح حالات معصوم فرماید (چون كه پر خرج و مسرف بود) داخل مشروطه خواهى و انجمن سازى شد و چندان مورد اعتنا ملاسلطان نبود. و كیوان فرماید در آن اوقات در گناباد بودم و حالات نایب‏ الصدر را به راى العین مشاهده كردم و او بعد از ملاسلطان بملاعلى و بعد به ملاحسن گروید اما از روى ناچارى بود و اعتقاد قلبى نداشت و فوت شد بناكامى و اگر صفى علیشاه ویرا بجانشینى معین میكرد سلسله صفى پا بر جا میماند و مرور ایام صحت گفته فیلسوف شرق (كیوان قزوینى) را به ثبوت رسانید.

معصوم علیشاه بزبان محلى خراسانى اشعارى بر بطلان سلسله (طاووسیه) سروده است و خود دعوى قطبیت نمود و بر كلیه اقران عصر خود (مشایخ و اقطاب) از لحاظ علمى و عملى برترى و مزیت داشت. و در ایام ریاست اوقاف گناباد (حاجى نایب الصدر) از املاك اوقاف بسیارى بخاندان ملاسلطان گنابادى برگذار كرد و در یكى از اسفار خود بتهران نیابت اوقاف را به حاجى معین سعیدى داماد ملاعلى نورعلیشاه برگذار نمود كه در ایام اقامتم در گناباد آقاى سعیدى در قید حیات بود و تمكین ظاهرى از آقاى صالح علیشاه داشت و این نامه اصلش در كتابخانه این ذره بیمقدار موجود است كه فتوكپى آن در مهنامه وحید گراور گردید.

نمونه خط معصوم علیشاه را با شرح حال وى در مجله وحید شهریور سنه 51 ھ. ش گراور كرده و منتشر ساختم .

معصوم علیشاه در گیلان و جویمند (گناباد) و فارس و تهران مریدان بسیار داشت و داراى قیافه گیرا بود كه در بدایت كتاب طرائق چاپ اول عكس وى بچشم مى‏خورد طرائق الحقایق در این اواخر در سه مجلد بطبع رسیده است و جلد اول آن بسیار سودمند و براى كسانى كه در تصوف تحقیق مى‏ نمایند مطالعه آن ضرورى است.

معصوم علیشاه در مشهد درگذشت و در آن شهر مقدس مدفون شد.

کتاب سیری درتصوف

اثر نورالدین چهاردهی

[1] – یكى از همسران رحمت علیشاه حاجیه رقیه بیگم است كه صبیه وى مسمات به بانو خدیجه بیگم همسر آقا محمد حسین تاجر كرمانى گردید و در شیراز اقامت گزیدند و دختر ایشان كه نواده دخترى رحمت علیشاه بود به زوجیت فضل الله میرزا گردید فضل الله میرزا فرزند شیخ على نزد حاجى شیروانى مشرف به فقر گردید و پیر دلیل نزد رحمت در كرمان بود و صفى علیشاه به دلالت وى نزد رحمت به فقر وارد گردید . همسر دیگر رحمت گوهر سلطان خانم بود كه میرزا محمد حسین (منصور على) از وى متولد گردید و معصوم علیشاه نزد وى تلمذ نمود.

[2] . مرحوم صالح عليشاه در پشت پاكات (بدوح) 2468 را مى‏نوشت كه نامه بسرعت و به سلامت به مقصد برسد در صورتيكه اين رقم مربوط به بشارتها و ظهور اشخاص بزرگ در ادوار بعد است (ب – 2) (د – 4) (و – 6) (ح – 8) است و در مطلع نامه‏ها صوفيه رقم 121 و يا عدد 110 را مى‏نويسند .

(ى – 10)(ا – 1)(ع – 70)(ل – 30)(ى – 10)كه جمعش 121 برابر ياعلى است و (ع – 70) (ل – 30)(ى – 10)كه رقم 110 را تشكيل مى‏دهد كه مراد لفظ على است .